مقطع: دکتری تخصصی (PhD) سال: 1402
رشته: الهیات و معارف اسلامی – فقه و مبانی حقوق اسلامی
پدید آور: یحیی رنجبر استاد راهنما: علی اکبر ایزدی فرد استاد مشاور: سعید ابراهیمی
دانشگاه مازندران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی
عدالت، به معنی دادن حق به طور کامل به ذیحق، از مفاهیم جهت دهنده به احکام اسلام بوده است؛ این رساله در پی پاسخ به این پرسش است که آیا میتوان از عدالت به عنوان یک قاعده فقهی، مانند قواعد فقهی دیگر ازقبیل لاضرر و لاحرج، در فرایند قانونگذاری و استنباط احکام بهره جست؟ مقصود از قاعده همان معنای مصطلح آن یعنی فرمولهای بسیار کلی است که منشا استنباط قوانین محدودتر می شوند، می باشد. برای پاسخ به این پرسش، نگارنده پس از بررسی تاریخچه مفهوم عدالت، به عنوان وصفی عملی برای احکام شرعی و قانونی در تاریخ تفکر فقهی پرداخته است و این ادعا را مطرح نموده که عدالت -باتلقی مذکور- در اندیشه متفکران شیعه و معتزله مستنبط از عقل و عرف بشری بوده است، و به این معنی نسبت به تعلیمات وحیانی پیشینی قلمداد شده است. اگرچه عدالت به عنوان یک قاعده فقهی منسجم به معنای سنتی آن در کتب مربوط به قواعد فقه مورد بحث قرار نگرفته است، اما ریشه های آن در مباحث سنتی و معاصر، از قبیل «مقاصد شریعت» و «مصالح جامعه اسلامی» که فقها مطرح نموده اند، وجود داشته است و ازین رو رساله مدعی است برای وضع قانون عادلانه لازم است ضمن در نظرگرفتن مقاصد شریعت، به مصالح اجتماعی در افتاء و قانونگذاری بیش از پیش توجه شود. این رساله با اتکا به روش کتابخانه ای برآن است که اگرچه با اتکای به روش ها و پیشفرضهای سنتی که در رساله تشریح و نقد شده اند، نمیتوان عدالت را یک قاعده فقهی تلقی کرد، اما اگر به سنت فکری- فقهی شیعه مراجعه کنیم، در برخی پیشفرض های فقه سنتی به نحومستدلی تجدیدنظر کنیم و ریشه های اصیل عدالت در تفکر فقهی را مورد مداقه قرار دهیم، میتوانیم به فهمی روشمند از عدالت برسیم و از آن به عنوان یک عامل بیش از پیش تعیین کننده در افتاء و قانونگذاری و حل معضلات فکری – فرهنگی جامعه معاصر بهره بجوییم.
عدالت/ justice , عدالت پیشینی/ a priori justice , عدالت اجتماعی/ social justice , استنباط احکام/ derivation of rulings , مصلحت/ expediency
فصل اول: کلیات و مفاهیم 1 1-1-کلیات 2 1-1-1-بیان مسئله 2 1-1-2- پیشینه تحقیق 5 1-1-3- سوال های پژوهش 7 1-1-4- فرضیه های پژوهش 7 1-1-5- حدود پژوهش 7 1-1-6- اهداف پژوهش 8 1-1-7- مبانی نظری پژوهش 8 1-1-8- روش شناسی پژوهش 8 1-1-9- سازماندهی پژوهش 8 1-2-مفاهیم: 9 1-2-1-1- معنای لغوی عدالت: 9 1-2-2-2- معنای اصطلاحی عدالت 10 1-2-3- عدالت فقهی 20 1-2-3-1- نسبت عدالت با عدالت فقهی 20 1-2-3-2- ویژگیهای عدالت فقهی 22 1-2-4-جایگاه عدالت در استنباط احکام شرعی (پسینی یا پیشینی) 28 1-2-4-1-نزاع فکری اشاعره و معتزله 30 1-2-4-2-آیا عدالت پیشینی است؟ 38 1-2-4-3-ملازمه عقل و شرع 41 2- فصل دوم: عدالت و مقاصد شریعت 63 2-1: پیشینه مقاصد شریعت در فقه شیعه 70 2-2: بنیانهای مقاصد شریعت در تفکر علمای مسلمان 76 2-2-1: سرچشمههای بحثهای مقاصد شریعت در فقه امامیه 82 2-2-1-1- معلل و هدفمند بودن شریعت در نظر امامیه 82 2-2-1-2- شریعت و تبعیت از مصالح و مفاسد 83 2-2-1-3- سازوکارهای کشف مقاصد شریعت 88 2-3- ادله اثبات مقاصد شریعت 88 2-3-1-قرآن کریم 88 2-3-2: روایات 89 2-4- روشهای کشف مقاصد شریعت در اندیشه فقها 90 2-4-1- روش استقراء 91 2-5: مصادیق مقاصد شریعت فقهای از نظرفقهای امامیه 94 2-5-1-حفظ نفس 94 2-5-2-حفظ آبرو 95 2-5-3-حفظ مال 95 2-5-4-ایجاد امنیت 96 2-5-5-عدالت 96 2-5-6- عدم اختلال 97 2-5-7- نفی عسر و حرج 98 2-5-8-حفظ مصلحت 109 فصل سوم: مصلحت و عدالت 110 3-1-1: معنای لغوی مصلحت 111 3-1-2-معنای اصطلاحی مصلحت 112 3-2: عدالت و مصلحت اجتماعی در سنت اسلامی 114 3-2-1: انواع مصلحت 118 3-3: اصول مصلحت شرعی 135 3-4: انعطاف سیاست قضایی اسلام در برابر مقتضیات زمان 151 3-4-1: مواردی از تأثیر مقتضیات زمان بر احکام 153 3-4-2: تأثیر مقتضیات زمان بر اعمال واکنشهای اجتماعی 156 فصل چهارم: عدالت به عنوان یک قاعده فقهی 162 4-1: عدالت هرمنوتیکی و گفتمان گفت و گو 167 4-2: به رسمیت شناختن نقش عقل 176 4-2-1: نقش عقل در فهم ملاکات احکام 176 4-2-1-1: اجتهاد در مواردی که مشمول هیچ دلیل فقهی نیست 186 4-2-1-2: اجتهاد در مواردی که ادله فقهی شامل آن میگردد 187 4-2-1-2-1: اجتهاد تنها بر اساس منابع و نصوص فقهی 187 4-2-1-2-2- اجتهاد تنها بر اساس مقاصد شریعت 193 4-2-1-2-3: اجتهاد بر اساس ادله فقهی با توجه به مقاصد شریعت 196 4-2-1-2-4: اجتهاد برمبنای مقاصد با توجه به ادله فقهی 197 4-2-2: نقش عقل در فهم مقاصد شریعت 210 4-3: آسیبهای نادیده گرفتن عدالت عقلی 212 4-3-1: قاعده حرمت تنفیر از دین: 212 4-3-1-1: مستندات قاعده 218 4-3-1-2: مواردی از استناد فقیهان به قاعده حرمت تنفیر 227 4-3-1-3: اجرای مجازات اسلامی 230 4-3-1-4: تکالیف تازهمسلمانان 232 4-3-2: حیلههای شرعی 236 4-3-3: عدول های غیرسیستماتیک از موازین فقهی 239 نتیجهگیری: 240 پیشنهادها: 241 فهرست منابع 242
ب: کتب فارسی 1. ابراهیمی، سید جمال (1399)، جامع اصطلاحات مبانی جامعهشناسی، قم، معتب. 2. ابن خلدون، عبدالرحمن (1366)، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. 3. ابنبابویه (شیخ صدوق)، ابی جعفرمحمد(1389)، علل الشرایع، ترجمه حسین قاسمی، قم، دارالزهرا. 4. اصغری، سید محمد (1386)، عدالت و عقلانیت در فقه و حقوق، تهران، اطلاعات. 5. ایازی، سید محمد علی (1386)، ملاکات احکام، تهران، پژوهشکده علوم وفرهنگ اسلامی. 6. ایزدی فرد، علی اکبر(1380)، حیله های شرعی«بخشعقود»، بابلسر، دانشگاه مازندران. 7. بحیری، عبدالوهاب (1376)، حیله های شرعی ناسازگار با فقه، ترجمه حسین صابری، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی. 8. بشیر، حسن (1384)، تحلیل گفتمان، تهران، دانشگاه امام صادق(ع). 9. بلاغی، صدرالدین (1370)، برهان قرآن، تهران، امیرکبیر. 10. بوطی، محمد سعید (1383)، مصلحت و شریعت، ترجمه اصغر افتخاری، تهران، گام نو. 11. پورمولا، سیدمحمدهاشم (1394)، جایگاه عدالت دراستنباط احکام معاملات، تهران، دانشگاه امام صادق(ع). 12. جعفری لنگرودی، محمد جعفر(1378)،مبسوط درترمینولوژی حقوق، تهران،گنج دانش. 13. جعفری، محمدتقی (1357)، ترجمه وتفسیرنهج البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی. 14. جوادی آملی، عبدالله (1387)، نسبت دین و دنیا، بررسی و نقد سکولاریسم، قم، اسرا. 15. حائری یزدی، مهدی (1361)، کاوشهای عقل عملی، تهران، موسسه مطالعات فرهنگی. 16. حسنی، اسماعیل (1376)، مقاصد شریعت از نگاه ابن عاشور، ترجمه مهدی مهریزی، تهران، مؤسسه جهانی اسلامی. 17. رضی، شریف (1377)، نهج البلاغه، ترجمه آشتیانی، امامی، قم، مدرسهامام علی بن ابیطالب. 18. روحانی، سید محمد صادق (1378)، استفتائات قوه قضائیه، قم، دفتر آیت الله روحانی. 19. ریسونی، احمد (1376)، اهداف دین از دیدگاه شاطبی، قم، موسسه بوستان کتاب. 20. زرینکوب، عبدالحسین (1372)، سرّ نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، تهران، علمی. 21. ساندل، مایکل جی (1397)، عدالت، ترجمه محمدرضا فرهادی پور، تهران، آشیان. 22. سبحانی، جعفر (1377)، حسن و قبح عقلی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی. 23. سلطانی، محمدعلی (1377)، «سماحت در فقه محقق اردبیلی» قم، نشرخرم. 24. شرفی، عبدالمجید (1382)، عصریسازی اندیشه دینی، ترجمه حمید امجد، تهران، ناقد. 25. شهابی، محمود (1366)، ادوار فقه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران. 26. صابری، حسین (1388)، فقه ومصالح عرفی، قم، بوستان کتاب، 27. صانعی، یوسف (1384)، رساله فی الربا، قم، میثم تمار. 28. طوسی، خواجهنصیرالدین (1363)، اخلاق ناصری، به کوشش جلال همایی، تهران، هما. 29. علیشاهی، ابوالفضل (1391)، مفهوم و حجیت مذاق شریعت، قم، بوستان کتاب. 30. فیض، علیرضا (1383)، مبادی فقه و اصول، مشتمل بربخشی ازمسائل دوعلم، تهران،دانشگاه تهران 31. قوشچی، ملاعلی( 1384)، شرح تجرید الاعتقاد، قم، ترجمه احمدعزیزی، بوستان کتاب. 32. کاپلستون، فردریک (1375)، تاریخ فلسفه غرب، فیلسوفان انگلیسی از هابز تاهیوم، ترجمه امیر جلال الدین اعلم، تهران، علمی فرهنگی. 33. کاتوزیان، امیر ناصر (1395)، گامی بهسوی عدالت، تهران، بنیاد حقوقی میزان. 34. ————–(1392)، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار. 35. کدیور، محسن و…. (1381)، سنت و سکولاریسم، تهران، صراط. 36. کلینی، ابوجعفرمحمد(1379)،اصول کافی،ترجمه باقرکمرهای،تهران،دفترمطالعات اسلامی. 37. کوربن، هانری (1373)، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه سید جواد طباطبایی، تهران، کویر. 38. گرجی، ابوالقاسم (1375)، تاریخ فقه و فقها، تهران، سازمان سمت. 39. لاهوری، اقبال (1356)، احیاء فکر دینی در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، رسالت. 40. مجتهد شبستری، محمد (1375)، هرمنوتیک، کتاب و سنت، تهران، طرح نو. 41. ————— (1378)، ایمان و آزادی، تهران، طرح نو. 42. محقق داماد، سیدمصطفی (1385)، قواعد فقه، بخش مدنی، تهران، مجد. 43. مرعشی، سید محمدحسن(1373)،دیدگاههای نودرحقوق کیفری اسلام، تهران، میزان. 44. مسعود، محمد خالد (1382)، فلسفه حقوق اسلامی، قم، بوستان کتاب. 45. مصباح یزدی، محمدتقی (1381 )، دروس فلسفه اخلاق، تهران، اطلاعات. 46. —————–(1391)، نظریه حقوقی اسلام، قم، موسسه پژوهشی امام خمینی. 47. —————-(1391)، شرح خطبه فدکیه – رساترین دادخواهی و روشنگری، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. 48. مطهری، مرتضی (1377)، اسلام و مقتضیات زمان، تهران، صدرا. 49. ———– (1395)، ختم نوبت، تهران: صدرا. 50. ———–(1382)، عدل الهی، تهران، صدرا. 51. معرفت، محمد هادی(1377)، ولایت فقیه، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید. 52. مکارم شیرازی، ناصر (1374)، نقش زمان و مکان در اجتهاد، مجموعه آثارکنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار. 53. مکی عاملی (شهید اول)، محمد(1372)، القواعد و الفوائد، ترجمه مهدی صالحی، مشهد، دانشگاه فردوسی. 54. مهریزی، مهدی (1379)، فقه پژوهی، تهران، سازمان چاپ و انتشار. 55. نائینی، میرزا محمدحسین (1334)، تنبیه الامه و تنزیه المله، تهران، شرکت سهامی انتشار. 56. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (1378)، بایسته های فقه جزا، تهران، میزان. 57. هیوم، دیوید (1400)، کاوش در فاهمه انسانی، ترجمه مرتضی مردیها، تهران، مینوی خرد. ج: مقالات 1- اصغر، خویینی غفور، علوی سیدمحمدتقی (1393)، درآمدی بر جایگاه عدالت در اندیشه فقهی امام خمینی، حکومت اسلامی، 19(2 (پیاپی 72)). 2- اکبریان، حسنعلی، علی (1391)، نقش حکمت احکام در حل تعارض و تزاحم، فقه، 19(71). 3- تسخیری، محمد علی (1388)، فقه مقاصدی و حجیت آن با نگاهی به شیوه شهید صدر، تهران، اندیشه تقریب، ش 18. 4- زیباکلام، سعید (1398). نجات قاعده ملازمه، پژوهشهای فلسفی -کلامی، 21(2). 5- سعیدپور، عادل (1378)، مسدود بودن باب اجتهاد، ماهنامه کیان، ش 49. 6- علیدوست، ابوالقاسم (1388)، استناد فقهی مذاق شریعت در بوته نقد حقوق، اسلامی سال 6، 22 7- محمدبیگی، علیرضا؛ توتونچیان، مهری(1398)، بررسی قاعده ی عدالت از دیدگاه فقه امامیه، مطالعات فقه اقتصادی سال اول، شماره 3. 8- محمدیان، علی، مهرابی راد، لیلا (1401). مفهوم شناسی وهن دین و مذهب «مطالعه ای در باب مستندات، مصادیق و دامنه کاربرد»، مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی. 9- معرفت، محمد هادی (1369)، واقع نکری در بینش فقهی امام، کیهان اندیشه، ش 29. 10- ملکیان، مصطفی (1374)، نقد و نظر، دین و عقلانیت، شماره2 11- منتظری، حسینعلی (1378)، باب مفتوح اجتهاد؛ کیان، شماره 47. 12- نوبهار، رحیم (1379)، اهداف مجازاتها در جرایم جنسی مستوجب حد، نامه مفید، شماره 23.
قران کریم؛ قانون مدنی؛ قانون مجازات اسلامی؛ الف: کتب عربی 1. ابن ابی الحدید، عبدالحمید (1383 ق)، شرح نهج البلاغه، قاهره، دار احیاءالکتب العربیه. 2. ابن ادریس حلی، محمد (1410 ق)، السرائر الحاوی التحریرالفتاوی، قم، موسسه النشرالاسلامی. 3. ابن بابویه قمی (شیخ صدوق)، ابی جعفر محمد (1386)، کمال الدین و تمام النعمه، قم، نشر مسجد جمکران. 4. —————– (1415ق)، المقنعه؛ قم، مؤسسه امام هادی(ع). 5. ابن تیمیه، احمد عبدالحلیم (1409 ق)، مجموع الفتاوی، بیروت، دار الکتب العلمیه. 6. ابن عاشور، محمد طاهر (1421 ق)، مقاصد الشریعه الاسلامیه، اردن، دار النفائس. 7. ابن فارس، احـمد (1404ق)، مـعجم مقائیس اللغه، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی. 8. ابن منظور، محمد (1404 ق)، لسان العرب، بیروت، دار الصادر. 9. ابوزید، نصر حامد (2001 م)، الخطاب و التأویل، بیروت، المرکز الثقافی العربی. 10. اردبیلی (مقدس)، احمد (1402 ق)، زبده البیان فی الحکام القرآن، تهران، نشرمرتضوی. 11. —————- (1403ق)، مجمع الفائده و البرهان، قم، جامعه مدرسین. 12. آشتیانی، محمدحسن (1363)، کتاب القضاء، قم، انتشارات هجرت. 13. اصفهانی، محمدحسین غروی (1414 ق)، نهایه الدرایه. اصفهان، انتشارات مهدوی. 14. ———— (1418ق)، حاشیه المکاسب، قم، دار المصطفی لاحیاءالتراث. 15. آمدی، سیف الدین (1402 ق)، الاحکام فی الاصول الاحکام، بیروت، المکتب الاسلامی. 16. انصاری (شیخ)، مرتضی (1275ق)، الطهاره، بی جا. 17. انصاری قرطبی، محمد (1420 ق)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دار الکتب علمیه. 18. انصاری، شیخ مرتضی (1415 ق)، المکاسب ، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات. 19. انصاری، محمد علی (1418ق)، الموسوعه الفقهیه المیسره، قم، مجمع الفکر الاسلامی. 20. بجنوردی، حسن (1419 ق)، القواعد الفقهیه، قم، مدرسه امام امیر المؤمنین (ع). 21. بحرانی، یوسف (1405ق)، حدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، بیروت،دارالاضواء. 22. بخاری، محمد بن اسماعیل (1423ق)، صحیح البخاری، قاهره، مکتبه الامام شافعی. 23. برقی، احمد بن محمد (1422ق)، المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیه. 24. بشروی خراسانی (فاضل تونی)، عبداله (1412 ق)، الوافیه فی اصول الفقه، قم، مجمع فکرالاسلامی. 25. بکری طبرستانی (فخر رازی)، ابی عبدالله محمد (1412ق)، المحصول فی علم اصول الفقه، تحقیق طه جابر فیاض العلوانی، بیروت، مؤسسه الرساله. 26. بهادلی، احمد کاظم (1410 ق)، مفتاح الوصول الی علم الاصول، بغداد، شرکه حسام لطباعه الفنیه. 27. بهبهانی، محمد علی (1415ق)، الفوائد الحائریه، قم، مجمع الفکر الإسلامی. 28. بیهقی، احمد (1401ق)، السنن الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه. 29. جبعی عاملی (شهیدثانی)، زین الدین (1409ق)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تصحیح محمدکلانتر، بیروت، دارالعالم الاسلامی. 30. جرجانی، میرشریف (بیتا)، شرح المواقف، قم، نشر الشریف الرضی. 31. جوادی آملی، عبدالله (1397) ، تحریرالاصول، قم، اسراء. 32. جوینی (امام الحرمین)، عبدالملک (1416 ق)، الارشاد الی قواطع الادله فی الاصول الاعتقاد، بیـروت، دار الکتـب العلمیه. 33. حائری اصفهانی (صاحب فصول)، محمد حسین(1404ق)، الفصول الغرویه فی الأصولالفقهیه، قم، دارإلاحیاء العلوم الإسلامیه. 34. حسینی سیستانی، سید علی(1414ق)، الرافد فی علم الاصول، قم، دفتر حضرت آیت الله سیستانی. 35. حسینی شیرازی، سید محمد (1401ق)، الفقه، بیروت، دارالعلم. 36. حسینی مراغه ای، عبدالفتاح (1417ق)، العناوین، قم، موسسه النشر الاسلامی. 37. حکیم، محمد تقی (1418ق)، الاصول العامه للفقه المقارن، قم، مجمع جهانی اهلبیت. 38. حلی (علامه)، حسن بن یوسف (1411ق)، نهایه الوصول، قم، مؤسسه الإمام الصادق. 39. ——– (1407 ق)،کشف المرادفی شرح تجرید الاعتقاد، قم، موسسه النشرالاسلامی. 40. ——— (1407ق)، نهج الحق و کشف الصدق، قم، تاسوعا. 41. ———- (1412ق)، منتهی المطلب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه. 42. ———– (1413 ق)، مختلف الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت (ع). 43. حلی (محقق) ، جعفر بن حسن (1413 ق)، الرسائل التسع، قم، نشرکتابخانه آیه الله مرعشی. 44. ——- (1403ق)، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، موسسه الوفاء. 45. ——— (1403ق)، معارج الأصول، قم، مؤسسه آل البیت(ع). 46. حلی (فخرالمحققین)، ابیطالب محمد ( 1363)، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، قم، اسماعیلیان. 47. خادمی، نور الدین (1432ق)، علم المقاصد الشرعیه، ریاض، العبیکان. 48. خراسانی (آخوند)، محمد کاظم (1409 ق)، کفایه الاصول، قم، آل البیت. 49. خمینی، سید مصطفی (1418ق)، تحریرات فی الاصول، قم، مؤسسه نشر آثار امام خمینی. 50. خوارزمی، محمد بن احمد (1428ق)، مفاتیح العلوم، بیروت، دار المناهل. 51. خویی، سید ابوالقاسم (1410ق)، منهاج الصالحین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات. 52. ———– (1417ق)، مصابیح الاصول، تقریر: محمد واعظ حسینی، قم، مکتبه الداوری. 53. ———– (1418ق)، موسوعه الامام الخوئی، قم، مؤسسه احیاء آثارامام خویی. 54. دهلوی (شاه ولیالله)، احمد (1389ق)، تحفه الموحدین، هند، دائرهالمعارف العثمانیه. 55. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1361ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالشامی. 56. زبیدی، مرتضی (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفـکرو النشر. 57. سبحانی تبریزی، جعفر (1417ق)، الملازمه بین الحکمی العقل و الشرع عندالشیخ الانصاری، قم، انتشارات حقوق اسلامی. 58. ————— (1419ق)، مصادر الفقه الاسلامی و منابعه، بیروت، دار الأضواء. 59. —————(1405ق)،تهذیب الاصول(تقریرات درس امام خمینی)، قم، موسسه نشر اسلامی. 60. سیوری (فاضل)، مقداد (1403ق)، نضد القواعد الفقهیه علی مذهب الامامیه، قم، مکتبه آیه الله العظمی المرعشی. 61. ———- (1384ق)،کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، المکتبه المرتضویه. 62. شاطبی، ابراهیم (2018م)، الاعتصام، عربستان، دار ابن عفان. 63. ———- (1415ق)، الموافقات، تحقیق، عبدالله دراز، بیروت، دارالمعرفه. 64. شبلی، محمد مصطفی (1405ق)، المدخل فی التعریف لفقه الاسلامی، قاهره، دار النهضه. 65. شرفالدین، سیدعبدالحسین (1386ق)، النص و الاجتهاد، قم، اسوه. 66. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1325ق)، الملل و النحل، قم، مهرآیین. 67. شوکانی، محمد (1419ق)، إرشاد الفحول الی من علم الأصول، دمشق، دارالکتب العربی. 68. صالحی شامی، محمد (1414ق)، سبل الهدی والرشاد، بیروت، دارالکتب العلمیه. 69. صانعی، یوسف (1384)، رساله فی الربا، قم، میثم تمار. 70. صدر، سید محمد باقر (1369ق)، اقتصادنا، قم، مرکز للشهید الصدر لأبحاث والدراسات. 71. ————-(1410ق)، دروس فی علم الاصول. بیروت، دارالتعارف للمطبوعات. 72. طباطبایی (علامه)، سید محمدحسین (1392ق)، المیزان فی تفسیر القران، قم، موسسه اسماعیلیان. 73. ——– (1402ق)، حاشیه علی کفایه الأصول، قم، بنیاد علمی وفکری علامه طباطبایی.. 74. طبرسی، فضل بن حسن (1406 ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت، دارالمعرفه. 75. طریحی، فخرالدین (1415 ق)، مجمع البحرین، قم، مرکز الطباعه و النشرفی مؤسسه البعثه. 76. طوسی (شیخ الطائفه)، جعفربن حسن (1390)، الإستبصار فیما اختلف من الاخبار،تهران، دارالکتب الإسلامیه. 77. —————- (1403ق)، عده الاصول، قم، مؤسسه آلالبیت. 78. —————- (1365)، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامی. 79. ————–( 1389ق)، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، دارالاحیاءالتراث العربی. 80. طوفی، سلیمان (1419 ق)، شرح مختصر الروضه، الریاض، توزیع وزاره الشؤون الإسلامیّه. 81. عالم، حامد (1415 ق)، المقاصدالعامه للشریعه الاسلامیه، قاهره، دار الحدیث. 82. عاملی (شیخ حر)، محمد(1425ق)،اثبات الهداه بالنصوص والمعجزات، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات. 83. ———–(1409ق)،وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه،قم، مؤسسه آل البیت. 84. عسقلانی، شهاب الدین ابن حجر (بی تا)، فتح الباری، شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفه. 85. عسکری، ابوهلال (1410 ق)، الفروق اللغویه، قم، مکتبه بصیرتی. 86. عمیدی، سید عمید الدین (1416 ق)، کنز الفوائد، قم، دفتر انتشارات اسلامی. 87. عنبکی، مجید حمید (2002 م)، اثر المصلحه فی التشریعات، اردن، الدار العلمیه الدولیه. 88. غروی نایینی، میرزا محمدحسین(1365)، قواعد الاصول، قم، مؤسسه النشر الإسلامی. 89. غزالی، محمد ابوحامد (1410ق)، شفاءالغلیل، بغداد، مطبعه الارشاد. 90. ————— (1417ق)، المستصفی من علم الاصول، بیروت، دار الکتب العلمیه. 91. ————— (بیتا)، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه. 92. فراهیدی، خلیل بن احمد (1410ق)، العین، قم، انتشارات هجرت. 93. فوزی، خلیل (1424 ق)، المصلحه العامه من منظوراسلامی، بیروت، مؤسسه الرساله. 94. فیاض، محمداسحاق (مقرر)(1413 ق)، محاضرات فی اصول الفقه، قم، موسسه امام خوئی. 95. فیض کاشانی(ملا محسن)، محمدمحسن(1420 ق)، التفسیرالصافی، قم، مکتب اعلام اسلامی. 96. قارن، عبد المجید ( بی تا)، الفکر الأصولی و إشکالیه السلطه العلمیه فی الإسلام. بیجا. 97. قاضی، عبدالجبار ( بی تا)، شرح الاصول الخمسه، بیروت، دار احیاءالتراث العربی. 98. قمی، میرزا ابوالقاسم (1303 ق). قوانین الاصول. تهران، المکتبه العلمیه الاسلامیه. 99. قیومی، احمدبن محمد (1425ق)، المصباح المنیر، قم، دارالهجره. 100. کلانتری طهرانی، میرزاابوالقاسم (1425 ق)، مطارح الانظار، قم، مجمع الفکرالاسلامی. 101. گلپایگانی، لطف الله (1411 ق)، الاحکام الشرعیه ثابته لا تتغیر، قم، دارالقرآن الکریم. 102. مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحار الانوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، بیروت، مؤسسه الوفاء. 103. ———-(1415ق)، رساله فی الحدود و القصاص، قم، موسسه النشر الاسلامی. 104. ———– (1406ق)، روضه المتقین، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور. 105. مغنیه، محمدجواد (1421 ق)، فقه الامام جعفر الاصادق (ع)، قم، موسسه انصاریان. 106. مکارم شیرازی، ناصر (1382)، انوارالاصول، قم، مدرسهالامام علی (ع). 107. منتظری، حسینعلی ( 1363)، الخمس و الأنفال، دفتر انتشارات اسلامی، قم. 108. موسوی بغدادی (علم الهدی)، سیدعلی (1411ق)، الذخیره فی علم الکلام، قم، موسسه نشراسلامی. 109. ———————-(1409 ق)، تنزیه الانبیاء، بیروت،دارالأضواء. 110. ——————— (1405 ق)، رسائل المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم. 111. موسوی خمینی (امام) ، سید روح الله (1385)، تحریر الوسیله، قم، دارالعلم. 112. ———————– (1363)، البیع، قم، اسماعیلیان. 113. ——————–(1385)، تحریرالوسیله، قم، موسسه مطبوعات دارالعلم. 114. —————–(1378)، صحیفه امام، تهران، موسسه نشرو تنظیم آثار امام خمینی. 115. ——————— (1379)،کتاب الطهاره، تهران، موسسه نشرآثارامام خمینی. 116. موسوی عاملی، سید محمد (1411 ق)، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، آل البیت. 117. نائینی، میرزا محمد حسین (1363)، فوائد الاُصول، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. 118. نائینی، میرزا محمدحسین (1334)، تنبیه الامه و تنزیه المله، تهران، شرکت سهامی انتشار. 119. نجفی (صاحب جواهر)، محمد حسن(1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی. 120. نراقی، ملا محمد مهدی (1383)، جامع السعادات، قم، مطبوعاتی اسماعیلیان. 121. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود(1417ق)، بحوث فی علم الاصول. قم، مرکزدراسات الاسلامیه. 122. همدانی، رضا (1416ق)، مصباح الفقیه، قم، مؤسسه الجعفریه لإحیاء التراث.