مقطع: دکتری تخصصی (PhD) سال: 1403
رشته: حقوق – حقوق جزا و جرمشناسی
پدیدآور: علی هادی حسن العرداوی استاد راهنما: سیدمهدی سیدزاده ثانی استاد مشاور: عبدالرضا جوان جعفری بجنوردی
دانشگاه فردوسی مشهد
در دو دهه گذشته، عراق در معرض وحشتناک ترین حملات تروریستی قرار گرفته است، که هزاران قربانی نظامی و غیرنظامی بر جای گذاشت، همزمان با سقوط رژیم صدام حسین و اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی و انگلیسی، دوره انتقالی شاهد کاربرد عدالت ترمیمی به طور غیررسمی در سطح جوامع محلی کوچک بود، از طریق آن شیوخ قبایل نقش مهمی در بازگرداندن هماهنگی اجتماعی به جامعه عراق ایفا کردند، با برگزاری جلسات آشتی بین بعثیهای متهم به کشتار مردم عراق و خانوادههای قربانیان، (اگرچه بعثی ها وحشتناک ترین جنایات را علیه مردم عراق مرتکب شدند) و این با اعتراف به گناه، عذرخواهی و تعهد به پرداخت غرامت مالی، با این حال، دولت آمریکا و دولتهای موقت عراق رویکرد حذفی در پیش گرفتند با صدور قوانینی که مهمترین آن انحلال ارتش و نهادهای امنیتی عراق بود، وقانون بعثزدایی که به نوبه خود هزاران نفر را از مشاغل و مناصب حساسی که داشتند حذف کرد. این رویکرد به این گروه کمک کرده است تا به حامی تروریسمی تبدیل شود که از خارج از مرزها میآید، به همین دلیل دامنه عملیات تروریستی در عراق گسترش یافت و لازم شد قانونگذار عراقی با وضع قانون ویژه مبارزه با تروریسم با این پدیده مقابله کند،ماهیت تنبیهی و مجازاتهای سختگیرانه بر آن حاکم است و عدالت ترمیمی را نادیده میگیرد، که یکی از مبانی عرف اجتماعی رایج در عراق به شمار میرود. اگرچه قانونگذار عراقی تحت تأثیر افکار قربانیشناسی بود و قوانین خاصی را برای جبران غرامت به قربانیان عملیات تروریستی وضع کرد، مانند: قانون شماره 20 سال 2009 (قانون جبران خسارت آسیب دیدگان از اقدامات تروریستی)، قانون شماره 8 سال 2021 (قانون بازماندگان زنان ایزدی)، با این حال، عدالت ترمیمی در عراق ضعیف و ناکارآمد است دلیل این امر جنایات شنیع تروریستهاست که اکثر آنها از خارج از عراق بودند و بیشتر آنها کشته شدند، و این امر عدالت ترمیمی را از مهمترین هدف خود که بازگرداندن هماهنگی میان مردم عراق است، محروم میکند. با توجه به اهمیت این موضوع، مطالعهای با رویکرد توصیفی- تحلیلی برای روشن کردن موضوع عدالت ترمیمی در قبال جرایم تروریستی با توجه به وضعیت عراق انجام دادیم و معتقدیم که نمیتوان برای جرایم تروریستی به عدالت ترمیمی تکیه کرد، زیرا رها کردن این گونه جنایات بدون بازدارندگی و دستگاه تخصصی مجازات آنها، امکان راهاندازی جنگهای بینالمللی را به بهانه مبارزه با تروریسم یا پاسخ به آن افزایش میدهد، و فقط جبران خسارت به آسیبدیدگان کافی است به جز کسانی که به دلیل ناتوانی دولت در حفاظت از شهرهایشان و کودکان و زنان خانواده های تروریست ها مجبور به عضویت در سازمان های تروریستی شدند.
عدالت ترمیمی / Restorative Justice, جرائم تروریستی / terrorist crimes
1- اردبیلی، محمدعلی (1379). حقوق جزایر عمومی جلد نخست، چاپ نخست، تهران، نشر میزان. 2- امیر سماواتی پیروز (1390). جرم، بزهدیدگان و عدالت، مقالاتی در مورد اصول و رویه، تهران: خلیلیان. 3- نجفی ابرند آبادی، علیحسین و هاشمبیکی، حمید (1377). دانشنامهی جرمشناسی، چاپ نخست، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. 4- بلوک، برنار (1382). کیفرشناسی، ترجمهی علی حسین نجفی ابرندآبادی، چاپ سوم، انتشارات مجد، تهران. 5- بهرهمند بگ نظر، حمید، عدالت ترمیمی و جلوههای آن در حقوق ایران، پایاننامه ی کارشناسی ارشد، حقوق کیفری و جرمشناسی، دانشگاه امام صادق (ع)، تابستان 1383 6- حسین غلامی (1397). عدالت ترمیمی، تهران: سمت. 7- حشتمی، دیبا امیر (1391). جرم شناسی عدالت ترمیمی «تطبیق در رویکرد حقوق ایران و کانادا»، چ1، انتشارات مجد، 1391. 8- دلماس مارتی، مری (1380). نظامهای بزرگ سیاست جنایی ی، ترجمه علی حسین نجفی ابرند آبادی، چاپ نخست نشر میزان، تهران، 1380 9- رایت، مارتین، مارشال، تونی (1384). عدالت ترمیمی، ترجمهی امیر سماواتی پیروز، چاپ نخست، انتشارات خلیلیان، تهران. 10- زهر، هوارد (1383). کتاب کوچک عدالت ترمیمی، ترجمهی حسین غلامی، چاپ نخست انشتارات مجد، تهران. 11- زهرا چراغی نوید (1395). چالشها و موانع اجرای عدالت ترمیمی در نظام کیفری ایران، پایاننامه کارشناسی ارشد، اصفهان، دانشگاه شهید اشرفی اصفهانی. 12- سادری، بدر سودانی، (1399). میانجیگری کیفری، چ1، انتشارات مجد، تهران. 13- ساعد، نادر (1395). منابع حقوق مبارزه با تروریسم در ایران. انتشارات: خرسندی. 14- سماواتی پیروز (1385). عدالت ترمیمی (تعدیل تدریجی عدالت کیفری یا تغییر آن)، چ1، انتشارات نگه، بینه، تهران.. 15- شاپلند، جوانا، گوئن رابینسون، (1399). عدالت ترمیمی در عمل، مترجم علی طالع زاری، چ2، انتشارات مجد، تهران. 16- صادقی، سالار؛ حسین فخر و اسمعیل رحیمی (1398). جایگاه عدالت ترمیمی در جرایم علیه حاکمیت، پژوهشنامه حقوق کیفری، دوره دهم، شماره20. 17- صفاری، علی (1384). کیفرشناسی و توجیه کیفر، علوم جنایی، گزیدهی مقالات آموزشی برای ارتقا دانش دستاندرکاران مبارزه با مواد مخدر در ایران، جلد دوم، چاپ نخست تهران، انتشارات سلسبیل، ص 110 18- عباسی، مصطفی (1382). عدالت ترمیمی، دیدگاه نوین عدالت کیفری، مجلهی پژوهش حقوق و سیاست، شمارهی نهم. 19- کاپتین، هنریک و مالچ، مارک (1384). جرم، بزهدیدگان و عدالت، ترجمهی امیر سماواتی پیروز، چاپ نخست، انتشارات خلیلیان، تهران. 20- کارگری، نوروز، (1391). درون مایههای تروریسم، چاپ اول، میزان، تهران. 21- ژرار لوپز، (1379). بزهدیده و بزهدیدهشناسی ، ترجمهی روحالدین کرد علیوند و احمد محمدی، چاپ نخست، انتشارات مجد، تهران. 22- مژدهیفرد، مریم، علیرضا میلانی (1398). جایگاه عدالت ترمیمی در سیاست جنایی قضایی جمهوری اسلامی ایران در دادرسی اطفال و نوجوانان، چ1، انتشارات مجد، تهران. 23- مصطفی عباسی (1382). افقهای نوین عدالت ترمیمی میانجیگری کیفری، تهران: دانشور. 24- نجفی ابرندآبادی، علی حسین (1382). از عدالت کیفری کلاسیک تا عدالت ترمیمی، مجلهی تخصصی دانشگاه علوم اسلا میرضوی شمارههای نهم و دهم. 25- نجفی ابرندآبادی، علیحسین (1384). عدالت ترمیمی در اسناد سازمان ملل متحد، دیباچه در: هنریک کاپتین و مارک مالچ، جرم، بزهدیدگان و عدالت، ترجمهی امیر سماواتی پیروز، چاپ نخست، انتشارات خلیلیان، تهران. 26- نزندی منش، هیبتالله (1394). حقوق بینالمللی کیفری در رویه قضایی. انتشارات خرسندی، 27- نیازمند، ندا، (1391). آسیبشناسی اموزههای عدالت ترمیمی کودکان بزهدیده (حقوق ایران و انگلستان)، ج 1، گنج دانش، تهران. 28- هاشمی، سیدحسین (1395). تروریسم از منظر حقوق اسلام و اسناد بینالمللی. نشر: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. مقالات 1- ابراهیمی ترکمان، ابوذر (1388). تروریسم در اسناد بینالمللی با نگاهی بر راههای پیشگیری از وقوع آن، پایگاه اطلاعرسانی مجمع جهانی صلح اسلامی، https://www.tabnak.ir/ 2- انتف رنالد (1383). رهیافتهای جرمشناختی و بزهدیدهشناختی به تروریسم، ترجمه علیحسین نجفی ابرندآبادی مجله تحقیقات حقوقی دوره 7، شماره 39. 3- باباخانی، عرفان (1402). امکانسنجی اثرگذاری پاسخهای ترمیمی در قبال بزهکاری تروریستی، مجله حقوقی دادگستری، دوره 87، شماره 121. 4- حبیبزاده، محمدجعفر؛ حکیمیها، سعید (1387). ضرورت جرمانگاری تروریسم در حقوق کیفری ایران. فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره 11، شماره 2. 5- دانش ناری، حمیدرضا؛ معالی، مهدیه، (1399). نظم گفتمانی شرعی و عدالت کیفری. مجله حقوقی دادگستری، دوره 87، شماره 123. 6- شمس ناتری، محمد ابراهیم و همکاران (1390). ویژگیهای جرمانگاری در پرتو اسناد و موازین حقوق بشر. مجله راهبرد، شماره 58، سال بیستم. 7- عادل ساریخانی و مهدی خاقانی (1391). «نقد عدالت کیفری ترمیمی در گفتمان جرمشناسی غربی از منظر سیاست جنایی اسلام»، کاوشی نو در معارف قرآنی 1. 8- عباسی، مصطفی (1382). عدالت ترمیمی دیدگاه نوین عدالت کیفری، مجلهی پژوهش حقوق و سیاست، شمارهی نهم. 9- فرنام، حکیمه (1401). انتقادات وارد بر عدالت ترمیمی، نشریه علمی پژوهشهای حقوق جزا و جرمشناسی، دوره 10، شماره20. 10- کاپتین، هنریک (1383). کیفر به عنوان جبران خسارت ترجمهی امیر سماواتی، پیروز مجلهی اصلاح و تربیت شمارهی سی و سوم. 11- گرو هوجسن (1383). مارک عدالت ترمیمی و حقوق بزهدیده، ترجمهی امیر سماواتی پیروز، مجلهی دادگستر، شمارهی شانزدهم. 12- مهرا، نسرین (1392). کارگری، نوروز؛ تروریسم و حقوق کیفری. مجله آموزههای حقوق کیفری. شماره 8. 13- میر مجیدی، سپیده (1400). ویژگیهای الگوی مطلوب برنامههای عدالت ترمیمی در پروندههای خشونت جنسی با نگاهی به گفتمان قضایی ایران»، مجله حقوقی دادگستری، دوره 85، شماره 114 14- نجفی ابرندآبادی، علی حسین (1382). از عدالت کیفری کلاسیک تا عدالت ترمیمی، مجلهی تخصصی دانشگاه علوم اسلا میرضوی شمارههای نهم و دهم. 15- نجفی ابرندآبادی، علیحسین (1382). از عدالت کیفری کلاسیک تا عدالت ترمیمی، مجلهی تخصصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی شمارههای نهم و دهم. 16- هالستد، سام (1383). برنامه آموزشی با استفاده از اصول عدالت ترمیمی، ت رجمهی امیر سماواتی پیروز، مجلهی اصلاح و تربیت، شمارهی بیست و نهم. وبگاهها 1- پایگاه اطلاعرسانی حوزه (1382). سرزمین گورهای دسته جمعی. مجله پگاه حوزه. از: www.hawzah.net/fa/Magazine/View 2- پایگاه خبرگزاری العربیه (2/11/2014) بازیابی شده در 10/06/2017 از: http:farsi.alarabiya.net/fa/middle- east/2014/11/02 3- حقوقی قضایی باشگاه خبرنگاران جوان (1391). درباره دیوان بینالمللی کیفری بیشتر بدانیم، کدخبر 4180497 نقل از http:www.yjc.ir 4- مجله امید انقلاب اردیبهشت و خرداد 1388 – شماره 399 و 400 از: www.hawzah.net/fa/Magazine/View اسناد دولتی 1- دفتر کمیساریای عالی سازمان ملل متحد (2014). دفتر کمیساریای عالی سازمان ملل متحد جهت حقوق بشر درباره حمایت از شهروندان در هنگام درگیریهای مسلحانه در عراق. 2- عفو بینالملل، قانون مصونیت از تعقیب قانونی و قضایی یمن (2012). نقض تعهدات بینالمللی، چاپ اول، لندن، انگلستان. 3- قانون مکافحه الإرهاب (2005). رقم (13). 4- قانون مؤسسه الشهداء رقم (2). 5- کمیسیون حقوق بشر (2009). ابزارهای حاکمیت قانون بر کشورها پس از جنگ، اقدامات عفو، نیویورک و ژنو. 6- وزارت حقوق بشر جمهوری عراق (2005). گزارش سالیانه وزارت حقوق بشر جمهوری عراق. 7- وزارت حقوق بشر جمهوری عراق (2014). گزارش سالیانه وزارت حقوق بشر جمهوری عراق. 8- وزارت کشور جمهوری عراق (2012). گزارش سالیانه وزارت کشور جمهوری عراق.
1- أبکر یاسین، عبدالرحمان (1992). الإرهاب باستخدام المتفجرات. د-ط، دارالمرکز العربی للدراسات الإمنیه و التدریب، الریاض، المملکه العربیه السعودیه. 2- أبو اللیل، إبراهیم الدسوقی (1985). الملتزم بتعویض الضرر الناجم عن حوادث السیارات. منشورات ذات السلاسل، الکویت، ط1. 3- أبو اللیل، إبراهیم الدسوقی (2004). الحمایه القانونیه للضحیه فی القانون الکویتی. حلقه نقاشیه عقدتها مجله کلیه الحقوق الکویتیه، ملحق عدد2، ش28. 4- ابو زید، رشدی (2008). السیاحه والارهاب فی ضوء أحکام الفقه الاسلامی، ط1، دار الوفاء. 5- أبوالهوی، نداء محمد أمین (2010). مسؤولیه الإداره بالتعویض عن القرارات الإداریه غیرالمشروعه مذکره ماجستیر. جامعه الشرق الأوسط. 6- اوجلی، س. م (1998). احکام المسئولیه الجنائیه من الجرائم الدولیه. اطروحه دکتوراه فی الحقوق، جامعه عین شمس، قاهره. 7- بخت، علی (2021). العداله الانتقالیه فی العراق الذاکره والمستقبل، فریدرش ایربرت للنشر، عمان. 8- براک، احمد محمد، العقوبه الرضائیه فی الشریعه الاسلامیه والانظمه الجنائیه المعاصره، أطرهحه دکتوراه، کلیه الحقوقن جامعه القاهره، مصر، 2009. 9- بشری، محمد أمین (2006). العداله الجنائیه ومنع الجریمه، اکادیمیی نایف للعلوم الامنیه. 10- بن سعید، موسی (2010). أثرصغر السن فی المسؤولیه الجنائیه (فی الفقه الإسلامی و القانون الجزائری) أطروحه دکتوراه فی الفقه و الأصول. کلیه العلوم الاجتماعیه و العلوم الإسلامیه، جامعه الحاج أخضر، باتنه. 11- بوسماحه، نصرالدین (2007). حقوق ضحایا الجرائم الدولیه علی ضوء أحکام القانون الدولی. دارالفکر الجامعی، الطبعه الأولی، مصر. 12- الترتوری، محمد عوض (2006). علم الإرهاب (الأسس الفکریه والنفسیه والاجتماعیه والتربویه لدراسه الإرهاب، ط1، دار ومکتبه حامد للنشر والتوزیعن عمان. 13- جلال، ثروت، (2007). نظریه الجریمه متعدیه القصد فیالقانون المصری و المقارن. دارالهدی للمطبوعات، مصر. 14- جمیل العجرمی، سعد (2012). حقوق المجنی علیه. الطبعه الأولی، دارالحامد للنشر و التوزیع، عمان الأردن. 15- حسانین، إمام (2008). نحو إتفاق دولی لتعریف الإرهاب: الجرائم الإرهابیه فی التشریعات المقارنه (دراسه تحلیلیه للتشریعات الجنائیه العربیه و الأجنبیه و الشریعه الإسلامیه) الطبعه الأولی القاهره. مصر. 16- الحسن، علی کاطع حاجم (2013). مسؤول الدوله حضاره آن الجرائم الارهاب دراسه قارن رساله یتقن آخر منشوره. کلیه قانون، مجتمع کربلاء. 17- الحکیم، محمدحکیم حسین (1992). العداله الجنائیه التصالحیه فی الجرائم الإرهابیه (دراسه مقارنه فی القانون الوضعی الفقه الأسلامی). دارالکتب القانونیه و دارشتات للنشر و البرمجیات، دون بلد نشر. 18- حمدی رجب، عطیه (1990). دورالمجنی علیه فی انهاء الدعوی الجنائیه. رساله دکتوراه، جامعه القاهره، مصر. 19- حمدی رجب، عطیه (2003). نزول المجنی علیه عن الشکوی. دارالنهضه العربیه، القاهره، مصر. 20- حمدی، طارق عبدالعزیز (2009). التقنین الدولی لجریمه إرهاب الدوله. دارالکتاب القانونیه و دار شتات للنشر و التوزیع و البرمحیات، مصر. 21- حمدی، غضبان (2014). اجراءات متابعه مجرمی الحرب فی القوانین الداخلیه والقانون الدولی، منشورات الحلبی الحقوقیه، بیروت. 22- حمید رشید، عبد الوهاب (2006). التحول الدیمقراطی فی العراق. مرکز دراسات الوحده العربیه، بیروت. 23- الخشن، محمد عبدالمطلب (2007). الإرهاب الدولی ین الاعتبارات السیاسیه و الاعتبارات الموضوعیه. مصر. 24- خلیفه الشاوش، خلیفه عبدالسلام (2008). الإرهاب و العلاقات العربیه الغربیه. الطبعه الأولی، دار جریر للنشر و التوزیع، عمان، الأردن. 25- دبش، موسی (2016). النظام القانونی لتعویض ضحایا الجرائم الإرهابیه (دراسه مقارنه). أطروحه دکتوراه، جامعه أبی بکر بلقاید، تلمسان، الجزائر. الرسائل والاطاریح 1- رشدی، شحاته أبوزید (2008). السیاحه و الإرهاب فی ضوء أحکام الفقه الإسلامی. الطبعه الأولی، دارالوفاء لدنیا الطباعه و النشر، الإسکندریه، مصر. 2- رشوان، حسن عبدالحمید أحمد (2002). الإرهاب و التطرف من منظور علم الاجتماع. مؤسسه شباب الجامعه، مصر. 3- الزقرد، احمد السعید (1997). تعویض الاضرار الناشئه عن جرائم الإرهاب. مجله الحقوق الکویتیه، العدد3، س21. 4- زهیر النقوزی، عبدالقادر (2008). المفهوم القانونی لجرائم الإرهاب الداخلی و الدولی. الطبعه الأولی منشورات الحلبی الحقوقیه، بیروت، لبنان. 5- زید، محمد ابراهیم (2014). نظم العداله الجنائیه فی الدول العربیه، أکادیمیه نایف للعلوم الامنیه، الریاض. 6- السراج، عبود (2011). شرح قانون العقوبات الاقتصادی فی التشریع السوری والمقارن. جامعه دمشق. 7- سرور، احمد فتحی (2007). حکم القانون فی مواجهه الإرهاب. د.ط، دون دار نشر، القاهره، مصر. 8- سعدالله، عمر (2007). معجم فی القانون الدولی المعاصرف الطبعه الثانیه. دیوان المطبوعات الجامعیه، الجزائر. 9- سعداوی، محند صغیر (2010). السیاسه الجزائیه لمکافحه الجریمه. أطروحه دکتوراه، جامعه أبوبکر بلقاید، تلمسان. 10- السعدی، عباس هاشم (2002). مسؤولیه الفرد الجنائیه عن الجریمه الدولیه. د-ط، دار المطبوعات الجامعیه، الإسکندریه، مصر. 11- السعید، کامل (2002). شرح الأحکام العامه فی قانون العقوبات. دارالثقافه للنشر و التوزیع، عمان، الأردن. 12- سید کامل، شریف (2006). الحق فی سرعه الإجراءات الجنائیه-دراسه مقارنه. دارالنهضه العربیه القاهره، مصر. 13- الشکری، علی یوسف (2008). الإرهاب الدولی، دارأسامه للنشر والتوزیع، بغداد. 14- الشوانی، نوزاد احمد یاسین (2012). الاختصاص القضائی فی جریمه الإباده الجماعیه (دراسه تحلیلیه فی ضوء أحکام المحاکم الجنائیه الوطنیه و الدولیه. الطبعه الأولی، المؤسسه الحدیثه للکتاب، بیروت، لبنان. 15- صوری، عزالدین الذنون؛ و الشواربی، عبدالحمید (1993). المسؤولیه الجنائیه فی قانون العقوبات و الإجراءات الجزائیه. دارالمطبوعات الجامعیه، الإسکندریه، مصر. 16- طه، محمود جلال (2005). اصول التجریم والعقاب فی السیاسه المعاصره، دار النهضه العربیه، القاهره، مصر. 17- الطیب، ورده (2015). مقتضیات العداله أمام المحکمه الجنائیه الدولیه الدائمه. الطبعه الأولی، المرکز القومی للإصدارات القانونیه، القاهره، مصر. 18- عبدالرحمان أظنین، خالد (2008). ضمانات حقوق الإنسان فی ظل قانون الطوارئ. د-ط، دار الحامد للنشر و التوزیع، عمان، الأردن. 19- عبدالرحمان واصل، سامی جاد (2003). إرهاب الدوله فی إطار القانون الدولی العام. منشأه المعارف الإسکندریه، مصر. 20- عبدالرحمان، أحمد شوقی محمد (2000). مدی التعویض عن تغیر الضرر فی جسم المضرور و ماله فی المسؤولیه المدینه و العقدیه و التقصیریه. د.ر.ط، منشأه المعارف، الإسکندریه، مصر. 21- عبدالرحمن (1992). أبکر یاسین، الارهاب باستخدام المتفجرات، دار المرکز العربی للدراسات الامنیه والتدریب، الریاض. 22- عبدالرحمن (2011). برباره، شرح قانون الاجراءات المدنیه والاداریه، ط3، منشورات البغدادی، الجزائر. 23- عبدالرزاق، باخالد (2010). المصالحه الوطنیه فی ظل السیاسه الجنائیه، مذکره ماجستیر، کلیه الحقوق، جامعه منتوری، قسنطینه. 24- عبدالعال، محمدحسنین (1998). الاتجاهات الحدیثه لفکره النظام العام و مدی الحمایه الدستوریه لمبدد حریه التعاقد. دارالنهضه العربیه، القاهره، مصر. 25- عبدالعلیم، احمد (2006). الصلح فی الدعوی الجنائیه، دار النهضه العربیه، القاهره. 26- عبید، أسامه (2015). العداله التصالحیه فی المسائل الجنائیه، ط3، دار النهضه العربیه، القاهره. 27- عطاالله، إمام حسانین (2004). الإرهاب القانونی للجریمه. دارالمطبوعات الجامعیه، مصر. 28- عقیده، محمدأبو العلا (1993). اصول علم العقاب. دارالفکر العربی، القاهره، مصر. 29- العماوی، محمد عبدالغفور (2012). التعویض عن الأضرار الجسدیه و الإضرار المجاوره لها (دراسه مقارنه بین الشریعه الإسلامیه و القانون). الطبعه الأولی، دارالثقافه للنشر و التوزیع، عمان، الأردن. 30- العیش، فضیل (2007). شرح قانون الإجراءات الجزائیه بین النظری و العملی. د-ط، دارابدر للطباعه و النشر و التوزیع، الجزائر. 31- عید، محمدفتحی (1999). واقع الإرهاب فی الوطن العربی. جامعه نایف العربیه للعلوم الأمینه، الریاض، المملکه العربیه السعودیه. 32- عید، محمدفتحی (2001). الآسالیب و السائل التی یستخدمها الإرهابیون و طرق التصدی لها و مکافحتها. جامعه نایف العربیه للعلوم الأمنیه، الریاض، المملکه العربیه السعودیه. 33- حطان عدنان (2019). تطبیق العراق للمعاییر الدولیه المتعقله بهمایه ضحایا الارهاب، مجله مجتمع بابل للعلوم إنسانیه، الحجم 27، العدد 5. 34- فارس حسین، بیرک؛ و قاسم الشمس، حنان (2016). تبادل ضرر وتلف یستخرج آن الافعال الارهابیه. مناقشه المیثاق، مجله مجتمع تکریت، الحجم أولا، العدد ثانیا. 35- الفاضل، محمد (1965). الجرائم الواقعه علی امن الدوله، ط3، مطبعه جامعه دمشق. 36- الفتلاوی، س (2007). موسوعه فی القانون الدولی الانسانی (الطبعه الأولی). الاردن: دارالثقافه. 37- الفتلاوی، س (2011). جرائم الاباده الجماعیه و جرائم ضد الانسانیه (الطبعه الأولی). الاردن: دار الثقافه. 38- الفتلاوی، سهیل حسین (2009). الإرهاب الدولی و شرعیه المقاومه. الطبعه الأولی، دارالثقافه للنشر و التوزیع، الأردن. 39- فریجه، محمد هشام (2004). دورالقضاء الدولی الجنائی فی مکافحه الجریمه الدولیه. أطروحه دکتوراه کلیه الحقوق و العلوم السیاسیه، جامعه محمد خیضر بسکره. 40- فضیل، العیش (2007). شرح قانون الاجراءات الجزائیه بین النظری والعملی، ط1، دار البدر للطباعه والنشر، الجزائر. 41- فهمی، خالد (2007). تعویض المضرورین من الجرائم الارهابیه، ط1، دار الفکر الجامعی، الاسکندریه. 42- قاید، لیلی (2011). الصلح فی جرائم الاعتداء علی الأفراد (فلسفته، وصور تطبیقه فی القانون الجنائی المقارن). د-ط، دارالجامعه الجدیده، الإسکندریه، مصر. 43- قواسمیه، هشام محمدعلی (2005). مدی التزام الدوله بتعویض ضحایا الجریمه الإرهابیه بین الشریعه الإسلامیه و القانون الوضعی، مذکره ماجستیر فی السیاسه الجنائیه، جامعه نایف العربیه للعلوم الأمنیه، الریاض، المملکه العربیه السعودیه. 44- القهوجی، علی (2002). شرح قانون العقوبات “,القسم العام”,. منشورات الحلبی الحقوقیه، بیروت، لبنان. 45- کوران، یوسف (2007). جریمه الإرهاب و المسؤلیه المترتبه عنها فی القانون الجنائی الداخلی والدولی. دون رقم طبعه، مرکز کردستان للدراسات الإستاتیجیه، السلیمانیه، العراق. 46- الماریه، عمرو محمد. مسؤول الدوله آن تبادل ضحایا عملیات الارهابیه، (د.ط)، (د.ت). 47- محفوظ (201). اسعون العداله الجنائیه التصالحیه فی الجرائم الارهابیه دراسه مقارنه بین القانون الوطنی والتشریعات الارهابیه، أطروحه مقدمه لنیل شهاده الدکتوراه تخصص قانون دولی عام، جامعه محمد خضیر، بسکره. 48- محمد، محمدنصر (2012). أحکام المسؤولیه الجنائیه الدولیه. الطبعه الأولی، دارالرایه للنشرو التوزیع عمان، الأردن. 49- محمدعلام، السید أحمد (2012). ضمانات المحکوم علیه خلال فتره التنفیذ العقابی. أطروحه دکتوراه جامعه القاهره، مصر. 50- محمدموسی، مصطفی (2010). التکدس السکانی العشوانی و الإرهاب، الطبعه الأولی. الریاض، المملکه العربیه السعودیه، جامعه نایف العریبه للعلوم الأمنیه. 51- مخیمر، عبدالعزیز (1986). الإرهاب مع دراسه اتفاقیات الدولیه و القرارات الصادره من المنظمات الدولیه. دارالنهضه العربیه، القاهره، مصر. 52- مطر، عصام عبدالفتاح عبدالسمیع (2008). الجریمه الإرهابیه. دارالجامعه الجدیده، مصر. 53- منجد، منال مروان (2014). المواجهه الجنائیه لجرائم الإرهاب فی القانون السوری. مجله جامعه دمشق للعلوم الاقتصادیه والقانونیه، المجلد30، العدد2. 54- موافی، یحی أحمد (1987). الشخص المعنوی و مسؤولیته قانونا-مدنیا و إداریا و جنائیا. منشأه المعارف الإسکندریه، مصر. 55- ناصری، مریم (2009). فعالیه العقاب علی الانتهاکات الجسیمه لقواعد القانون الدولی الإنسانی، مذکره ماجستیر، جامعه قسنطینه، تونس. 56- الیاقوت، یوسف ملا (2010). الارهاب، کتاب الکترونی، دون طبعه، الکویت. 57- یوسف، حسن (2013). المسؤولیه الجنائیه الدولیه لمؤسسات الدوله و کیفیه التقاضی الدولی، ط1، المرکز القومی للاصدارات القانونیه، القاهره. المقالات و المجلات 1- بن النصیب، عبدالرحمان. (2011). العداله التصالحیه البدیله للعداله الجنائیه، مقاله منشوره بمجله المفکر لجامعه محمد خیضر بسکره العدد 11. 2- بسیونی، محمد شریف (2009). عداله ما بعد النزاعات المسلحه والمحکمه الجنائیه الدولیه، القاهره. 3- خلفی، عبدالرحمان (2011). مدی مسؤولیه الدوله عن تعویض ضحایا الجریمه (الأساس و النطاق) دراسه فی الفقه و التشریع المقارن. مجله الشریعه و القانون، العدد 47. 4- رشید، یاس (2022)، تقویم آلیات العداله الانتقالیه فی العراق (دراسه نقدیه)، مجله الدراسات السیاسیه والأمنیه، المجلد الخامس، العدد الاول. 5- زیاده، رضوان. (2010). العداله الانتقالیه و المصالحه الوطنیه فی العالم العربی، مرکز دمشق لدراسات حقوق الإنسان. 6- سعدی، کریم سلیمان، (2009)، دور الاحزاب والقوی السیاسیه فی المصالحه الوطنیه، العراق، 7- شعبان، عبدالحسین (1998). الاختفاء القسری فی القانون الدولی: الکیخیا نموذجا. شوون لیبیه (واشنطن-لندن)، (نص عربی انجلیزی). 8- عطیه، حمدی رجب (1991). بدائل الدعوی الجنائیهن مجله المحاماه مصر، العدد 6. 9- المناع، عادل علی (2006). الوساطه الجنائیه فی حل المنازعات الجنائیه. مجله الحقوق تصدرعن کلیه الحقوق، جامعه الکویت العدد الرابع، السنه الثلاثون. 10- الماوری، یحیی محمد (2012). افکار للنقاش حول قانون العداله الانتقالیه، مجله البحوث القانونیه، ع17. الندوات والمؤتمرات الوطنیه الإقلیمیه والدولیه 1- زلاکیت، جوزی (2009). الحقیقه و المصالحه فی أمریکا اللاتینیه اندوه المعنونه “,التجربتین المغربیه و الشیلیه فی مجال البحث عن الحقیقه و الإنصاف و المصالحه”,. المغرب، الرباط. 2- شعبان، عبدالحسین (2013). ورقه عمل بعنوان: العداله الانتقالیه: مقاربات عربیه للتجربه الدولیه مأخوذه من حلقه نقاشیه بعنوان: العداله الانتقالیه عقدت فی بیروت، نشرت فی مجله “,مستقبل العربی”,. 3- شوقی، بنیوب أحمد (2011). العداله الانتقالیه- تجارب مقارنه، ورقه عمل مقدمه إلی ندوه القاهره حول العداله الانتقالیه. المنظمه بین 28 و 29 جولای. 4- نیازی حتاته، محمد (1990). اقتراحات لتیسیر حصول المجنی علیه علی التعویض، مداخله مقدمه إلی المؤتر الثالث للجمیعه المصریه للقانون الجنائی. المنعقد بالقاهره بین 12-14 مارس 1989، دارالنهضه العربیه، دون رقم طبعه، مصر. النصوص القانونیه المواثیق و الاتفاقیات الدولیه 1- اتفاقیات جنیف الأربعه المؤرخه فی 12 أوت (1949) و الساریه انفاذ بتاریخ 21 أکتوبر (1950). 2- الاتفاقیه الدولیه لحمایه جمیع الأشخاص من الاختفاء القسری، الجمعیه العامه، الدوره 61، وثیقه رقم: 177/61/RES/A 3- اتفاقیه عدم تقادم جرائم الرحب و الجرائم ضدالأنسانیه لسنه (1968). 4- الاتفاقیه العربیه لمکافحه الإرهاب، المبرمه فی 22 أفریلل (1998). 5- الإعلان المتعلق بحق و مسؤولیه الأفراد و الجماعات و هیئات المجتمع فی تعزیز و حمایه حقوق الإنسان و الحریات الأساسیه المعترف بها عالمیا، الجمیه العامه، الدوره 53، 2.add/625/53/A. 6- البروتوکل الاختیاری لاتفاقیه مناهضه التعذیب و غیره من ضروب المعامله أو العقوبه القاسیه أو الانسانیه أو المهینه، الجمعیه العامه، الدوره 57، وثیقه رقم: 199/57/RES/A 7- العهد الدولی الحقوق المدینه و السیاسیه المصادق علیه من قبل الجمعیه العامه الأمم المتحده بقرارها رقم 2200/أ بتاریخ 16 دیسمبر (1966). 8- میثاق منظمه الأم المتحده لسنه (1945). 9- نظام روما الأساسی للمحکمه الدولیه الجنائیه الصادر بتاریخ 17 جویلیه 1998م، و المعدل فی 10/11/1998 و فی 20/07/1999، و 08/05/2000م، و 17/01/2001، و 16/01/2002، و الساری انفاذ بدایه من الأول جویلیه (2002). الدساتیر 1- دستور العراق (2005). القوانین 1- قانون الناجیات الایزدیات رقم 8 لسنه (2021). 2- قانون رقم (20) لسنه (2009). تعویض المتضررین جراء العملیات الحربیه والاخطاء العسکریه والعملیات الارهابیه. 3- قانون رقم 39 لسنه (2015). قانون مکافحه غسل الاموال وتمویل الارهاب 4- قانون مکافحه الإرهاب العراقی رقم 13 لسنه (2005). القرارات و التقاریر الصادره من المنظمات الإقلیمیه و الدولیه 1- الأمم المتحده، المجلس الاقتصادی و الاجتماعی، تقریر الأمین العام: إصلاح نظام العداله الجنائیه: تحقیق الفعالیه و الأنصاف (استخدام و تطبیق معاییر الأم امتحده و قواعدها و خاصه ما یتعلق منها بقضاء الأحداث و إصلاح قوانین العقوبات، وثیقه رقم: E/CN.15/2002/3 مؤرخ فی (2002). 2- الأمم المتحده، المجلس القتصادی و الاجتماعی، لجنه منع الجریمه و العداله الجنائیه، الدوره 11 البند 3 من جدول الأمال، تقریر بعنوان: العداله التصالحیه (تقریر الأمین العام)، وثیقه رقم: E/CN.15/2002/5 المؤرخ فی 07 جانفی (2002). 3- آلیات منظمه الأمم المتحده فی شأن العداله اللانتقالیه، تقریر الأمین العام للأمم المتحده حول سیاده القانون و العداله الانتقالیه بالنسبه للمجتمعات فی مراحل الصراعات و ما بعد الصراعات وثیقه رقم: S/2004/616 المؤرخ فی أوت (2004). 4- تقریر الأمین العام للأمم المتحده، حول: “,سیاده القانون و العداله الانتقالیه بالنسبه للمجتمعات فی مراحل الصراعات و ما بعد الصراعات”,، وثیقه الأم المتحده رقم: doc/s/616/2004/23، أوت (2004). 5- الجمعیه العامه للأمم المتحده، الوثائق الرسمیه للأمم المتحده، تقریر لجنه القانون الدولی لعام 1985م، وثیقه رقم: الملحق: supplement: N 10-A/40/10-1985-PP.34et seq. 6- الجمیه العامه للأمم المتحده، المجلس الاجتماعی و الاقتصادی، المبادئ الأساسیه لاستخدام برامج العداله التصالحیه فی المسائل اجنائیه، القرار رقم 12/2002 مؤرخ فی 27/07/2000م وثیقه رقم: E/CN.15/2002/5/add.1. 7- قرارالمجلس الاقتصادی و الاجتماعی رقم 12/2002 المؤرخ فی 27 جویلیه 2002م، بشأن المبادئ الأساسیه لاستخدام برامچ العداله اتصالحیه فی المسائل الجنائیه. 8- القریر النهائی المنقح المعد من السید “,لویس جوانیه”, عملا بمقرر اللجنه الفرعیه 1966/119 الذی یشیر فیه إلی ضمانات عدم التکرار، لتجنب معانات الضحایا من انتهاکات جدیده تؤثر علی کرامتهم: E/CN.4/SUB/1977/20/REV-1. 9- اللجنه الدولیه للصلیب الأحمر، التفرقه بین المقاتلین و غیر المقاتلین (بقلم الأستاد: صلاح الدین عامر، مؤلف”, القانون الدولی الإنسانی”, الصادر عن بعثه اللجنه الدولیه للصلیب الأحمر، القاهره، مصر، 2003. 10- لجنه حقوق الإنسان، تقریر دراسه حول الحق فی معرفه الحقیقه، 07/06/2006م، وثیقه رقم: A/HRC/5/7. 11- المبادئ الأساسیه و المبادئ التوجیهیه بشأن الحق فی النتصاف و الجبر لضحایا النتهاکات الجسمیه القانون الدولی لحقوق الإنسان و النتهاکات الخطیره للقانون الإنسانی الدولی، قرار الجمعیه العامه للأمم المتحده، 16/12/2005، وثیقه رقم: A/60/509/add.1. 12- المبادئ التوجیهیه لممثلی الأمم المتحده بشأن جوانب معینه فی مفاوضات تسویه النزاعات (1/12/2006م) لاسیما المبدأ 20. 13- المحکمه الجنائیه الدولیه، جمعیه الدول الأطراف، الدوره الحادیه عشر (لاهای 14-22 نوفمبر 2012) تقریر إلی الدول الأطراف عن أنشطه و مشاریع مجلس إداره الصندوق الاستئمانی للضحایا (خلال الفتره من 1 جویلیه 2011 إلی 30 جوان 2012). وثیقه رقم: ICC-ASP/11/14. مؤرخه فی 07/08/2012. 14- مذکره توجیهیه أعدها الأمین العام و للأمم المتحده، نهج الأمم المتحده فی شأن العداله الانتقالیه، مارس (2010). وثیقه رقم: 38578-12. 15- المرکز الدولی للعداله الانتقالیه، التقریر السنوی 2003-2004، نیویورک، و م أ، (2004). 16- مفوضیه الأمم المتحده لحقوق الأنسان، أدوات سیاده القانون اللزمه للدول الخارجه من الصراعات “,برامج جبر الضرر”,، الأمم المتحده نیویورک و جنیف، (2006). وثیقه رسمیه رقم: HR/PUB/08/1. 17- مفوضیه حقوق الإنسان، إدوات سیاده القانون لدول ما بعد الصراع: تدابیر العفو، نیویورک و جنیف، (2009). وثیقه رقم: HR/PUB/9/1. 18- مفوضیه حقوق الإنسان، القرار 66/2005: “,الحق فی معرفه الحقیقه”,، 2005/04/20، وثیقه رقم: E/CN.4/RES/2005/66. 19- منظمه العفو الدویه، قانون الحصانه من الملاحقه القانونیه و القضائیه الیمنی: خرق للالتزامات الدولیه، الطبعه الأولی، لندن، بریطانیا، (2012). وثیقه رقم: MDE31/006/2012. منابع انگلیسی 1- Bloom, S. L. (2013). Creating sanctuary: Toward the evolution of sane societies. Routledge, 53. 2- Carr, C. (2003). The lessons of terror: A history of warfare against civilians. Random House Trade Paperbacks, 31. 3- Coates, Robert &, Unbreit, Mark. (2003). Developing systemic approach toward Restorativejustice, Eric A. penser and adrin vermeule, supra note 6. 4- Dascoli, S. I. L. V. I. A. (2003). Antonio Cassese, International Criminal Law, Oxford, Oxford University Press, 2003, pp. 472. The Italian Yearbook of International Law Online, 14(1), 497-501. 5- Giligans, J. (1996). Violence, reflection on a national epidemic, (New York: Random House, 3-11. 6- Gray, C. (2018). International law and the use of force. Oxford University Press. 7- Latimer, Jeff &, Kleinknecht, steven, The effects of Restorative justice programing Review of Empirical, op. cit. p.7. 8- Mossman, M. J., &, Hughes, P. (2001). Re-Thinking Access to Criminal Justice in Canada. 9- Norden, Peter. (2003). Restorative justice: a new vision for criminal justice, http:www.Restorative justtice.oralasp/listing summary.asp 10- Paolo Caretti, P. (2002). Table Ronde lutte contre. Le terrorism et protection des droits fondamentaux, Aunuaire International de Justice Constitutionalle, Economico, 27. 11- Pasqualucci, J. M. (1993). The whole truth and nothing but the truth: Truth commissions, impunity and the inter-American human rights system. BU Int’l LJ, 12, 321. 12- Pemberton, A. (2004). Terrorisme et sécurité internationale. Bruylant. 13- Sassali, M. (2006). Terrorism and war, Journal of International criminal Justice, V.4, NO.5 14- United Nation Office of Drogs and Crime, (2006). Handbook on Restoratove Justice Program, 5. 15- Wemmers, J. A. M., &, Canuto, M. (2003). Victims’ Experiences with Expectations and Perceptions of Restorative Justice, a Critical Review of the Literature. Department of Justice Canada, Research &, Statistics Division. 16- Wright, M. (2002). The Paradigm of Restorative Justice. VOMA Connections, 11, 1-7. سایتها 1- www.marefa.org/index.php 2- www.alomhuria.worldpress.com 3- www.ier.ma 4- www.aleshtefaki.net 5- www.al-alkhbar.com 6- www.yemenparliment.gov.ye/article.php?ing-arabic&,print-255. 7- www.legislation-securite.Tn/ar/node/32960 8- www.fr.slideshare.net/aorweslati/ss-12084760 9- www.old.cloverkvtisni,cz/download/pdf/c: t.arab.pdf. 10- www.ictj.org/ar/about/transitional justice 11- www.djazair news.info/trace/37-trace/40040-2012-06-11-17-22-05 12- www.tda-sy.org 13- www.caus.org.lb/homw/down.php?article ID 14- www.TRC.CA/website/trcinstitution/index.php ?=7 15- www.shaimaaatalla.com/vb/showthread.php?t=20835 16- www.habilian.ir 17- www.statewatch.org/news/dec/ho/.gov-rep-164-pdf 18- www.statewatch.org/news/dec/ho/.gov-rep-164-pdf 19- www.djazairess.com/echchaab/61031 20- www.noonpost.org 21- www.albayan.ae/one world/overscas/2015/11/14/1.2505310 22- www.aa.com.tr/ar/5117621 23- www.Elaph.com/web/news/20147/10987553 24- www.aljazeera.net/encyclopedia/events/2016/9/29 25- www.assakina.com/news.news1/92850 26- www.alwatan.co,.kw 27- www.gesetzy-in-internetde/bundesrcht/stop/gesant pdf 28- www.tribunaldz.com/foroum/t2476 29- www.enabbaladi.org/archices/692 30- www.fmreview.org/ar/crisis/terminiello 31- www.algomhoriah.net/atach.php?id=3692 32- www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=297041