جایگاه عدالت اجتماعی در الگوی سیاستگذاری کیفری؛ بررسی مقررات کیفری اسلام و حقوق بشر و مقایسه آن با رویکرد جمهوری اسلامی ایران

سیاستگذاری کیفری / Criminal Policy, عدالت اجتماعی / Social‌ Justice, جرم / crime, مسئولیت کیفری / Criminal responsibility, اهلیت جنایی / Criminal Liability, جان رالز / john rawls

امروزه سیاستگذاری کیفری ناعادلانه به یک «معضل اجتماعی» تبدیل شده است؛ به نحوی که بخش قابل توجهی از ناکارآمدی حقوق کیفری به جرم‌انگاری ناعادلانه و اعمال تبعیض‌آمیز سیاست‌های کیفری بر بزهکاران فرودست حسب طبقه اجتماعی، نژاد، مذهب، جنسیت و نظیر آن‌ها اختصاص یافته است. قواعد تبعیض‌آمیز در مرحله جرم‌انگاری و شناسایی اهلیت جنایی موجب محدودیت‌های ناروا نسبت به شهروندان می‌شود و پایه‌های مشروعیت نظام عدالت کیفری را متزلزل می‌کند. «سیاستگذاری کیفری» نهادی اجتماعی است که از طریق جرم‌انگاری و تضمین آن با استفاده از ابزارهای قهری و قانونی، به صیانت از ارزش‌های بنیادین اجتماعی می‌پردازد. از آنجایی که سیاستگذاری کیفری زمینه‌ساز محدودیت‌های اساسی در حقوق و آزادی‌های شهروندان است، باید مستند به توجیهاتی باشد که بتوان آن را مورد پذیرش قرار داد. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، ضمن تبیین مبانی سیاستگذاری کیفری عادلانه، ظرفیت‌ نهاد سیاستگذاری کیفری در تأثیرپذیری از نظریه عدالت اجتماعی را واکاوی و چالش‌های تحقق سیاستگذاری کیفری عادلانه را تبیین می‌کند. سیاستگذاری کیفری عادلانه، متأثر از یک نظریه مطلوب در باب عدالت اجتماعی است که در این پژوهش، نظریه عدالت جان رالز، به عنوان نظریه مطلوب انتخاب شده است. بر این اساس، غایت سیاستگذاری کیفری تحقق عدالت اجتماعی است تا از رهگذر آن، سامان اجتماعی تحقق یابد. بر این اساس، سیاستگذاری کیفری باید قواعد نظام‌بخش خود را به صورت برابر نسبت به تابعان خود ارائه کند و باید بدون هیچ گونه تبعیض ناروا از حیث جنسیتی، نژاد، زبان، رنگ و مذهب به عمل آید. در این پژوهش، سیاستگذاری کیفری محدود به قلمرو موضوعی جرم‌انگاری و اهلیت جنایی می‌باشد. جرم‌انگاری به عنوان ابزار اساسی سیاستگذاری کیفری باید در چارچوب اصول عدالت اجتماعی اعمال شود تا ضمن اعاده نظم مختل شده ناشی از بزهکاری، نابرابری‌های ناروای اجتماعی تعدیل و حذف گردد. از این رو، کشف معنای حقیقی «کنش جنایی» به مثابه جرم و تمرکز به رویه‌های عادلانه شناسایی رسمی کنش‌های جنایی به مثابه «جرم»، مهمترین ظرفیت‌های تأثیرگذاری نظریه عدالت اجتماعی بر سیاستگذاری کیفری است. توجه به مفهوم «کنش انسانی» به عنوان مبنای اهلیت جنایی، تضمین‌کننده این برابری است. اما رعایت برابری قانونی بدون توجه به جنبه‌های روادارانه تبعیض، خود مصداق بی‌عدالتی است. بنابراین توجه به تبعیض روا در سیاست‌ کیفری، یک اصل بنیادین در سیاستگذاری کیفری عادلانه است. همچنین توجه به نابرابری‌های روا به سود افراد کم‌برخوردار در سیاستگذاری کیفری عادلانه در مواجهه با وضعیت ناعادلانه اجتماعی ناشی از رفتار مجرمانه، یک ضرورت اساسی در قلمرو سیاستگذاری کیفری عادلانه است. از سوی دیگر، چالش‌های تحقق سیاستگذاری کیفری عادلانه، موضوع دیگر پژوهش حاضر است که مرتبط با بایسته‌های سیاستگذاری کیفری عادلانه (اصل برابری، اصل حاکمیت قانون، اصل مشارکت عمومی، اصل نظارت و اصل پاسخگویی) است. در چارچوب این بایسته‌ها، دو دسته چالش‌های رویه‌ای (نظیر زوال مردم‌سالاری، تعارض منافع و بی‌توجهی به نیازهای واقعی نظام اجتماعی) و محتوایی (نظیر نقض برابری و بی‌توجهی به مفهوم واقعی و ساحت کنشی جرم)، موانع اساسی تحقق جرم‌انگاری عادلانه است. همچنین در حوزه تأثیرگذاری عدالت اجتماعی بر اهلیت جنایی، چالش‌های نهادی (نظیر نقض اصول عدم اهلیت جنایی و فردی‌بودن اهلیت جنایی و بی‌توجهی به اهلیت جنایی تنزل‌یافته) و چالش‌های شخصی (ناظر بر بی‌توجهی به شرایط مرتکب جرم در فرایند جنایی، نظیر نابرابری‌های ذاتی و اکتسابی) به عنوان مهمترین موانع این حوزه قابل شناسایی است.

الف- منابع عربی168.ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ط2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، 1410ه.ق.169.ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن أحمد، المغنی، قاهره: مکتبه القاهره، 1968م.170.الاشقر، عمر سلیمان، خصائص الشریعه الاسلامیه، ط1، بیروت: مکتبه الفلاح، 1982.171.انصاری، مرتضی، فرائد الأصول، ط1، قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1419ه.ق.172.بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناظره فی أحکام العتره الطاهره، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، 1405ه.ق.173.ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی (الجامع الکبیر)، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1998م. 174.حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1427ه.ق.175.صافی گلپایگانی، لطف‌الله، التعزیر؛ أحکامه و حدوده، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، 1404ه.ق.176.صانعی، یوسف، فقه الثقلین فی شرح تحریر الوسیله (کتاب قصاص)، ط1، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1382.177.صدر، محمد، ما وراء الفقه، بیروت: دار الأضواء للطباعه و النشر و التوزیع، 2009م.178.صدر، محمد باقر، بحوث فی شرح عروه الوثقی، ط1، نجف اشرف، مطبعه الآداب، 1391ه.ق.179.صدر، محمد باقر، الاسلام یقود الحیاه، ط5، قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر، 1421ه.ق.180.صدر، محمد باقر، اقتصادنا، ط1، قم: مرکز الأبحاث و الدراسات التخصصیه للشهید صدر، 1424ه.ق.181.صدر، محمد باقر، دروس فی علم الأصول؛ الحلقه الثالثه، قم: مجمع الفکر الاسلامی‌، 1423ه.ق.182.طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1390ه.ق.183.طباطبایی حکیم، سید محمد تقی، الأصول العامه للفقه المقارن؛ مدخل إلی دراسه الفقه المقارن، ط1، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام للطباعه و النشر، 1979م.184.طبسی، نجم الدین، الموجز فی السجن و النفی فی مصادر التشریع الاسلامی، ط1، قم: بوستان کتاب، 1383.185.طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، 1407ه.ق.186.عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تحشیه سید محمد کلانتر، ط1، قم: انتشارات داوری، 1410ه.ق.187.عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ط1، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1413ه.ق.188.عبدالساتر، حسن، بحوث فی علم الاصول: تمهید فی مباحث الدلیل اللفظی، بیروت: دار الاسلامیه، 1426ه.ق.189.علامه حلی، حسن بن یوسف، باب حادی عشر، شرح مقداد بن عبدالله سیوری (فاضل مقداد)، مشهد: مؤسسه انتشارات و چاپ آستان قدس رضوی، بیتا.190.العوجی، مصطفی، القانون الجنائی العام؛ المسئولیه الجنائیه، ط2، بیروت: نوفل، 1992م.19‌تعوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی مقارناً بالقانون الوضعی، بیروت: دارالکتاب العربی، بی‌تا.192.فخر المحققین حلی، محمد بن حسن، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد‌، ط1، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1387ه.ق.193.القهوجی، علی عبدالقادر و محمود، سامی عبدالکریم، اصول علمَی الأجرام و العقاب، ط1، بیروت: منشورات الحلبی الحقوقیه، 2010.194.کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ط2، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1986م.195.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ط4، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ه.ق.196.گلپایگانی، سید محمد رضا، کتاب القضاء، قم: دارالقرآن الکریم، بی‌تا.197.محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ط1، قم، مؤسسه سید الشهداء (ع)، 1407ه.ق.198.محقق سبزواری، سید عبد الاعلی، مهذب الأحکام فی بیان حلال و حرام، قم: دار التفسیر، بیتا.199.مصطفوی، سید محمد کاظم، مائه قاعده فقهیه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، بیتا.200.مظفر، محمدرضا، اصول‌الفقه، ط2، قم: مرکز نشر لمکتب الأعلام الاسلامی، 1372.201.مغنیه، محمد جواد، فقه الإمام جعفر الصادق (ع)، قم: مؤسسه أنصاریان للطباعه والنشر، 1414ه.ق.202.مفید بغدادی، محمد بن نعمان، المقنعه، ط1، قم: کنگره جهانی شیخ مفید، 1413ه.ق.203.منتظری، حسین علی، دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه، ط2، قم: تفکر، 1415ه.ق.204.موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، ط2، قم: مؤسسه النشر لجامعه المفید، 1427ه.ق.205.موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، فقه القضاء، قم: موسسه النشر لجامعه المفید، 1381.206.موسوی خمینی، سید روحالله، تحریر الوسیله، ط1، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392.207.موسوی خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، ط1، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ه.ق.208.موسوی خمینی، سید روح‌الله، مناهج الوصول إلی علم الأصول، تحقیق محمد فاضل لنکرانی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1415ه.ق.209.موسوی خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، ط2، نجف اشرف: مکتبه المرتضویه، 1396ه.ق.210.موسوی خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الاصول، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، 1422ه.ق.211.نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ط7، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، 1362.ب. منابع انگلیسی1. کتاب‌ها212.Aquinas, Thomas, Commentary on Aristotle’s Politics, Translated by Richard J. Regan, Cambridge: Hackett Publishing Company, 2007.213.Aristotle, Nicomachean Ethics, Translated By: William D. Ross, Oxford: Oxford University Press, 1999.214.Ashworth, Andrew, Positive Obligations in Criminal Law, Oxford: Hart Publishing, 2014.215.Becker, Howard S., Outsiders, Studies in the Sociology of Deviance, 2nd E.D., New York: Free Press, 1966.216.Boonin, David, The Problem of Punishment, 1st E.D, New York: Cambridge University Press, 2008.217.Braithwaite, John, Macro criminology and Freedom, Canberra: Australian National University Press, 2022.218.Brown, Stephen E., Esbensen, Finn-Aage & Geis, Gilbert, Criminology, explaining crime and its context, 7th E.D., Amsterdam: LexisNexis/Anderson Pub, 2010.219.Bentham, Jeremy, Introduction to Principles of Morals and Legislation, Oxford, Clarendon Press, 1970.220.Clark, Ramsey, Crime in America: Observations on its Nature, Causes, Prevention and Control, New York: Simon and Schuster, 1970.221.Clarkson, C.M.V, Understanding criminal law, London, Sweet & Maxwell, 2005.222.Cohen, Albert K., Deliquent Boys: The Culture of the Gang, New York, Free Press, 1977.223.Collins, Patricia Hill, Fighting Words: Black Feminist Thought: Knowledge, Consciousness and Empowerment, Boston: Unwin Hyman. 1990.224.Dressler, Joshua, Encyclopedia of Crime and Justice, 2nd E.D., New York: Macmillan Reference USA, 2002.225.Dubber, Markus & Hörnle, Tatjana, Criminal Law, 1st E.D., London: Oxford University Press, 2014.226.Dworkin, Ronald, Sovereign Virtue: The Theory and Practice of Equality, Cambridge, Harvard University Press, 2000.227.France, Alan & Homel, Ross, Pathways and Crime Prevention, Theory, Policy & Practice, London: Willan Publishing, 2007.228.Garland, David, The Culture of Control, Crime and Social Order in Contemporary Society, New York: Oxford University Press, 2001.229.Gottfredson, Michael & Gottfredson, Don M., Decision Making in Criminal Justice, in: Law, Society & Policy (Vol. 3), 2nd E.D., Berlin: Springer Science, 1988.230.Hart, Herbert, Punishment and Responsibility, 3rd E.D., New York: Oxford University Press, 2008.231.Fish, Steven & Kroenig, Matthew, The Handbook of National Legislatures: A Global Survey, 2nd E.D., Cambridge: Cambridge University Press, 2009.232.Hayek, Friedrich Von, New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Idea, London: Routledge, 1978.233.Hillyard, Paddy, Pantazis, Christina, Tombs, Steve & Dave Gordon, Beyond Criminology, Taking Harm Seriously, London: Pluto Press, 2004.234.Hirschi, Tard, Gottfredson, Michael, The Generality of Deviance, New Brunswick, London: Transaction Publishers, 1994.235.Howlett, Michael & Ramesh M. and Perl, Anthony, Studying Public Policy: Policy Cycles Policy Pubsystems, New York: Oxford University Press, 2009.236.Hume, David, Treatise on Human Nature, Ed. By L. A. Selby-Bigge, Oxford: Clarendon Press, 1989.237.Husak, Douglas, Overcriminalization: The Limits of the Criminal Law, London, Oxford University Press, 2008.238.Lab, Steven, Crime Prevention, Approaches, Practices and Evaluations, 9th E.D., New York: Routledge, 2016.239.Luhmann, Niklas, Law as a Social System, Translated by Klaus A. Ziegret, New York: Oxford University Press, 2004.240.Mackinnon, Catharine, Sexual Harassment of Working Women, New Haven CT: Yale University Press, 1979.241.Marx, Karl, Critique of the Gotha Program, Maryland: Wildside Press, 2008.242.Moore, George Edward, Ethics: the nature of moral philosophy, New York, Oxford University Press, 2005.243.Mosher, Clayton & Akins, Scott, Drugs and Drug Policy, The Control of Consciousness Alteration, 1st E.D., Thousand Oaks: SAGE Publications, 2007. 244.Muncie, John, Youth & Crime, 2nd E.D., London: SAGE Publications, 2004.245.Pashukanis, Evegeny, The General Theory of Law and Marxism, 2nd E.D., London: Transaction Publisher, 2003.246.Pressman, Steven, Fifty Major Economists, 2nd E.D., London: Routledge, 2006.247.Quinney, Richard, The Problem of Crime, Eds. By Eugene McLaughlin & John Muncie, 2nd E.D., London: SAGE Publications, 2001.248.Rawls, John, A Theory of Justice: Revised Edition, 2nd E.D., London: Harvard University Press, 2009.249.Rawls, John, Lectures on the History of Political Philosophy, Cambridge: Harvard University Press, 2007.250.Reed, Alan & Bohlander, Michael (Eds), Loss of Control and Diminished Responsibility Domestic, Comparative and International Perspectives, 2nd E.D, New York: Routledge, 2016.251.Robeyns, Ingrid, Wellbeing, Freedom and Social Justice, The Capability Approach Re-examined, 2nd E.D., Cambridge: Open Book Publisher, 2017.252.Sen, Amartya, Inequality Reexamined, 3th E.D., New York, Oxford University Press, 2006.253.Sidgwick, Henry, The Methods of Ethics, 4th E.D., London: Macmillan & co., 1890.254.Smith, Adam, The Theory of Moral Sentiments, 1st E.D., São Paulo: Sálvio Marcelo Soares, 2006.255.Taylor, Ian, Walton, Paul, Young, Jock, The New Criminology, For a Social Theory of Deviance, London: Taylor & Francis, 2002.256.Turner, Jonathan, The institutional order: economy, kinship, religion, polity, law, and education in evolutionary and comparative perspective, London: Longman, 1997. 257.Walzer, Michael, Spheres of Justice, New York, Basic Books, 1983.258.Walker, Samuel, Spohn, Cassia & DeLone, Miriam, the Color of Justice, Race, Ethnicity and Crime in America, 2nd E.D., Ontario: Wadsworth, 2000.259.Weber, Max, Economy and society: An outline of interpretive sociology, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1978.2. مقاله‌ها260.Bazelon, David, “The Morality of Criminal Law, Rights of the Accused”, Journal of Criminal Law and Criminology, Vol. 72, No. 4, 1981, 1143- 1170.261.Benton, Lauren, “Empires and The Rule of Law: Arbitrary Justice and Imperial Legal Ordering”, in: The Rule of Law, Eds. By Jens Meierhenrich & Martin Loughlin, Cambridge, Cambridge University Press, 2021, pp. 101- 117.262.Copson, Lynne, “Beyond Criminology vs. Zemiology, Reconciling Crime with Social Harm”, in: Zemiology, Reconnecting Crime and Social Harm, Eds. By Avi Boukli & Justin Kotzé, Cham: Palgrave Macmillan, pp. 33- 66.263.Duff, Antony R., “In defence of one type of retributivism: a reply to Bagaric and Amarasekara”, Melbourne University Law Review, Vol. 24, No. 2, 2000, pp. 411- 426.264.Duque, María Alejandra Gómez, “Towards a legal reform of rape laws nder international human rights law”, The Georgetown Journal of Gender and the Law, Vol. XXII, No.487, 2021, pp.487-532.265.Ferzan, Kimberly K., “Justification and Excuse”, in: The Oxford Handbook of Philosophy of Criminal Law, Eds by: John Deigh and David Dolinko, New York, Oxford University Press, 2011, pp. 240- 269.266.Fletcher, George p., “Material Poverty – Moral Poverty”, in: From Social Justice to Criminal justice, Eds. By William C. Heffernan & John Kleinig, New York: Oxford University Press, 2000.267.Garland, David, “Review: Foucault’s “Discipline and Punish” – An Exposition and Critique”, American Bar Foundation Research Journal, vol. 11, No. 4, Autumn 1986, pp. 847- 880.268.Heffernan, William C., “Social Justice/ Criminal Justice”, in: From Social Justice to Criminal justice, Eds. By William C. Heffernan & John Kleinig, New York: Oxford University Press, 2000.269.Henry, Stuart, “Social Construction of Crime”, in: 21st Century Criminology: A Reference Handbook,1st E.D., Ed. By J. Mitchell Miller, Thousand Oaks: Sage Publication, 2009, pp. 296- 305.270.Jeffery, Rey, “Social Change & Criminal Law”, American Behavioral Scientist, Vol. 13, No. 4, 1970, pp. 523-534.271.Karmen, Andrew, “Poverty, Crime & Criminal Justice”, in: From Social Justice to Criminal justice, Eds. By William C. Heffernan & John Kleinig, New York: Oxford University Press, 2000.272.Konow, James, “Which Is the Fairest One of All? A Positive Analysis of Justice Theory”, Journal of Economic Literature, Vol. 41, No. 4, December 2003, pp. 1188- 1239.273.Martinson, Robert, “What works? Questions and answers about prison reform”, The Public Interest, No. 35, 1974, pp. 22-54.274.Merton, Robert, “Social Structure and Anomie”, American sociological Review, Vol. 3, No. 5, 1938, pp. 672- 682.275.Munro, Vanessa E., “Feminist Critiques of the Rule of Law”, in: The Rule of Law, Eds. By Jens Meierhenrich & Martin Loughlin, Cambridge: Cambridge University Press, 2021.276.Murphy, Jeffrri, “Marxism and Retribution”, Philosophy and Public Affairs, Vol. 2, No. 3, 1973, pp. 217- 243. 277.Paoli, Letizia & Greenfield, Victoria, “Harm: A Substitue for Crime or Central to It?”, in: Zemiology, Eds. By Avi Boukli & Justin Kotzé, Cham: Palgrave Macmillan, pp. 57- 84.278.Rawls, John, “Justice as Fairness: Political or Metaphysical?”, Political Theory, Vol. 18, No. 1, Feb. 1990, pp. 23- 51.279.Sánchez, José E., “The Uses of Robert Martinson’s Writings on Correctional Treatment: An Essay on the Justification of Correctional Policy”, Journal of Contemporary Criminal Justice (CCJ), Vol. 6, No. 3, 1990, pp. 127- 138.280.Singer, Joseph, “Legal Realism Now”, California Law Review, Vol. 75, No. 2, 1988, pp. 465- 551.281.Varghese, Femina, Israel, Tania, Seymour, Guy, Herbst, Rachel, Suares, Lauren & Hargons, Candise, “Injustice in the Justice System: Reforming Inequities for True “Justice for All””, The Counseling Psychologist, Vol. 47, No. 5, 2019, pp. 682- 740.282.Warner, Richard, “Legal Pragmatism”, in: A companion to philosophy of law and legal theory, ed. Dennis Patterson, 2nd E.D., Oxford: Blackwell Publishing Ltd, 2010, pp. 406- 414.283.Wearing, Michael, “Social Justice”, in: Encyclopedia of Criminal Justice Ethics, Ed: Bruce A. Arrigo, Vol. 2, pp. 870- 875.284.West, Cornel, “The Limits of Neo-Pragmatism”, in: Pragmatism in Law and Society , eds. M. Brint and W. Weaver . Boulder, CO: Westview Press, 1991.285.Wolff, Jonathan & Leopold, David, “Karl Marx”, in: The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.), 12th E.D., Stanford: Metaphysics Research Lab, 2021.286.Young, Thomas, “Social Justice Vs Criminal Justice: An Agenda for Critical Criminology”, Journal of Sociology and Social Welfare, Vol. 12, No. 3, September 1985, pp. 552- 575.3. رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها 287.Lipton, Douglas S., Martinson, Robert, Wilks, Judith, The Effectiveness of Correctional Treatment: A Survey of Treatment Evaluation Studies, New York: Praeger, 1975.4. قوانین و مقررات288.Criminal Procedure Code of the French Republic (2000, as amended 2020) (French)289.Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (1950).290.Criminal Code of the Kingdom of Spain (1995, as of 2013).291.Criminal Code (R.S.C., 1985, c. C-46) of Canada.292.Homicide Act (1957) Parliament of the United Kingdom.293.Providing Appropriate Tools to Restrict, Intercept and Obstruct Terrorism Act of 2001 (Patriot Act).294. Universal Declaration of Human Rights (UDHR), 10 December 1948 by the United Nations General Assembly.5. گزارش‌ها و آرای قضایی295.Rylands v. Fletcher (1868)296.State v. Moe (1933), 174 Wash. 303, 24 P.2d 638, 640 [1933], available in: https://casetext.com/case/state-v-moe-2 297.Wilkinson v. Downton (1897) 6. منبع الکترونیکی298.https://www.britannica.com/print/article/473717 299.https://www.plato.stanford.edu/entries/justice/