مقطع: دکتری تخصصی (PhD) سال: 1403
رشته: شهرسازی
پدیدآور: نرگس طالب ولی اله استاد راهنما: محسن رفیعیان استاد مشاور: نجما اسمعیل پور ؛ حمیدرضا صارمی
دانشگاه یزد، دانشکده هنر و معماری
در میان ابعاد مختلف عدالت(فضایی، اجتماعی، محیطی، اقتصادی، توزیعی و…)، عدالت جنسیتی به عنوان یکی از پرمناقشه ترین و مهمترین ابعاد عدالت بوده که اولین جرقه‌های پیدایش آن در آثار انتشاریافته در قرن هفدهم همچون اثر «درباره برابری دو جنس » توسط فیلسوف دکارتی و فمینیست، فرانسوا پولن دو لابار ، روشن شد. چنانچه عدالت جنسیتی در دهه‌های اول قرن بیستم به عنوان یک جنبش در برابر تبعیض‌ها و نابرابری‌هایی که خواه آگاهانه و طبیعی و خواه ناآگاهانه و غیرطبیعی زنان را متضرر می‌کرد، به منصه ظهور رسید. برخورد با این معضل زمینه‌ای در ادامه به رشته و حوزه نظر شهرسازی ورود پیدا کرد و بحث و تحقیق پیرامون آن جنبه-ای بین‌المللی یافت. مفهوم عدالت جنسیتی در واقع بستگی به تعریف دو مفهوم مهم عدالت و جنسیت دارد که اول با کدام لنز و چه نوع نگرشی(بشری و یا الهی) عدالت معنا می‌شود و درثانی واژه جنسیت که نه تنها مبین تفاوت بین جنس زن و مرد است بلکه دارای بار فرهنگی، سیاسی و اجتماعی خاصی است. در ساده‌ترین و مرسوم‌ترین تعریف، عدالت جنسیتی به عنوان برابری، انصاف و احترام کامل بین زنان و مردان(همه جنسیت‌ها) در تمام حوزه‌های زندگی که منجر به تعریف و شکل‌دهی سیاست‌ها، ساختارها و تصمیم-گیری‌ها می‌شود و بر زندگی آن‌ها و کل جامعه تاثیر می‌گذارد؛ مطرح شده است(Okpokwasili, 2024). دستیابی به این هدف زمانی محقق خواهد شد که زنان به طور مشترک از حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و بر مبنای برابر با مردان برخودار باشند(Kumar,2012& Kumar, 2022). در مقابل تبعیض جنسیتی که به واسطه هنجارها، قوانین، آداب و رسوم و سنت‌ها، کلیشه‌ها و همچنین ساختار و سیستم بوجود می‌آید که موجب شکل‌گیری پدیده‌ای به نام بی‌عدالتی جنسیتی می‌شود(Gheaus, 2021). بی‌عدالتی جنسیتی بیانگر وضعیتی است که افراد با توجه به هویت یا بیان جنسیتی خود از فرصت‌ها، حقوق و دسترسی به منابع برابر، برخوردار نباشند(Upadhyay, et al., 2023). در این‌باره گوتز معتقد است که دستیابی به عدالت جنسیتی و پایان دادن به بی‌عدالتی جنسیتی مستلزم پایان دادن به نابرابری‌های بین زنان و مردان است که در خانواده، جامعه، بازار و دولت تولید و بازتولید می‌شوند(Goetz, 2007). در این میان فضاهای عمومی شهری، فضاهایی از یک جامعه می‌باشند که به مثابه‌ی بستری برای تولید و تبادل فعالیت های عمومی و مدنی شهروندان ایفای نقش می‌کنند(Ceccato, Nalla., 2020) و بنابر نظر محققانی همچون گارسیا رومن فضاهای عمومی شهری بایستی با تأکید بر طراحی همه شمول فارغ از محدودیت‌های جنسیتی، ســنی و توانایی استفاده کننده به عنوان مکانــی مطلوب برای تمــام گروه‌های اجتماعی، ایجاد شوند. همچنین به طور گسترده‌ای مشاهده می‌شود در تعاریف مرسوم از فضاهای عمومی شهری ذکر شده است آن‌ها فضاهایی هستند که به همه مردم فارغ از پایگاه اقتصادی، اجتماعی، جنسیت و… و به دور از هرگونه تبعیضی حق دسترسی و استفاده برابر داده و در واقع با تسهیل جریان شهروندی از طریق حس تعلق انسان به محیط(فضای ساخته شده) و به اجتماع (از طریق تسهیل کنش ها و تعاملات متقابل انسان ها با یکدیگر) حیات مدنی را به کالبد شهر تزریق می‌کنند (Maddrell et al, 2023). با این حال گونه‌ای از محققان همچون میچل(2017) در غرب و یا پورحسین روشن و همکاران(1398)، گرمسیری نژاد و همکاران(1400) و… با بررسی و تحلیل‌های خود بر این باورند که در عمل، بسیاری از فضاهای عمومی به انحاء گوناگون همچون مقررات، نظارت، کالایی سازی و غیره، خصوصی یا نیمه خصوصی و به خصوص جنسیتی شده‌اند. آنچه در میان بسیار قابل توجه و حائز اهمیت است، واردات و تزریق آموزه‌های غربی همچون مکتب بشری فمینیسم و انطباق آن در زمینه‌ای بومی و با جهان‌بینی، اقلیم، فرهنگ و به تبع آن چالش‌هایی متفاوت با جهان، گرته‌برداری‌های ناقص از تعاریف مرسوم فضاهای عمومی شهری و عدالت جنسیتی و گاهاً استفاده مشترک از آن‌ها است. از آنجایی که مساله شرایط غیرقابل انتظاری است که رخ می‌دهد؛ می‌توان گفت در نتیجه، این آشفتگی‌های نظری و عملی سبب شده است تا ادعا شود فضاهای عمومی شهری جنسیتی و دچار نوعی "کوری جنسیتی " شده که از ارزش ها و هنجارهای مردانه تبعیت می‌کند. لیکن حال این اتفاق افتاده است و یا تصوری از بی‌عدالتی جنسیتی در فضاهای عمومی شهری شکل گرفته است؟ در واقع در پی پاسخ به مسائل بومی همچون مسئله رساله حاضر نیاز به راه‌حل بومی می‌باشیم. این در صورتی است که خوانش و سنجش عدالت فضای عمومی شهری از منظر جنسیت در دانش شهرسازی، فاقد یک چارچوب ارزیابی متکی بر بوم و خصوصیات آن بوده است. بنابراین دغدغه و خلاء مطالعاتی که این پژوهش دنبال می‌کند تهیه چارچوبی است که بتوان با استفاده از آن چگونگی فضاهای عمومی شهری عادلانه از منظر جنسیت را با توجه به زمینه و زمانه حاکم بر پژوهش تبیین کرد و سپس با توجه به چارچوب مطرح شده، زمینه‌های عدالت و یا بی‌عدالتی در این فضاها را سنجید.
چارچوب عدل سنجی / Justice measurement framework , عدل سنجی فضای عمومی / Justice measurement of public space , عدالت / justice , عدالت جنسیتی / Gender Justice ,
• اکبری، رضا.(1397). تبیین فرآیند ادغام روستاها در شهر و رویکرد عدالت محیطی، رساله دکتری تخصصی شهرسازی، دانشگاه تهران، پردیس هنرهای زیبا – پژوهشکده فرهنگ و هنر. • برومند, مریم, & رضایی, سولماز. (1395). ارزیابی عملکرد بوستان‌های زنان در ارتقای عدالت جنسیتی در شهرهای اسلامی نمونه موردی: بوستان مادر آزادگان، منطقه 15 شهر تهران. پژوهش‌نامه زنان, 7(16), 45-61. • برومند، مریم، طغیانی، شیرین، و صابری، حمید. (1396). ارزیابی تاثیرات مولفه های فضای شهری بر شکل گیری الگوهای رفتاری با تاکید بر جنسیتی شدن آن؛ نمونه موردی: منطقه 2 تهران. مدیریت شهری، 16(46 )، 241-260. • پورحسین روشن, حمید, پورجعفر, محمدرضا, & علی اکبری, صدیقه. (1398). تبیین عدالت جنسیتی در فضاهای شهری مطالعه موردی: فضای شهری مجموعه خواهر امام رشت. فصلنامه برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه ای, 4(شماره 10(منتشرشده درمرداد 1400), 115-145. doi: 10.22054/urdp.2021.50702.1195 • خاکی، غلامرضا(1396). روش تحقیق با رویکرد پایان‌نامه نویسی، انتشارات فوژان، تهران. • دلاور، علی(1374). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، انتشارات رشد، چاپ سوم، تهران. • رفیعیان، محسن و طالب ولی اله، نرگس.(1402). ساحت شناسی فلسفی، حکمی و معرفتی عدالت در فضاهای عمومی شهری،بیستمین کنفرانس ملی مهندسی عمران، معماری و توسعه شهری، بابل. • رومینا, ابراهیم, تیموری, قاسم, & احمدی پور, زهرا. (1397). بررسی رابطه فضا و عدالت جنسیتی؛ مطالعه موردی: منطقه 6 شهر تهران. پژوهش های جغرافیای سیاسی, 3(2), 141-162. doi: 10.22067/pg.v3i4.85554 • ساروخانی، باقر(1382). روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، نشر دیدار، چاپ سوم، تهران. • شاهین راد مهنوش، رفیعیان مجتبی، پورجعفر محمدرضا. (1394). ارزیابی ترجیحات بصری زنان از فضاهای شهری تهران. تازه های علوم شناختی. 17 (1) :10-24 • ضابطیان، الهام، بمانیان، محمدرضا، و رفیعیان، مجتبی. (1389). بررسی الگوی برنامه ریزی کاربری فضاهای شهری موثر بر افزایش امنیت زنان (نمونه موردی: بخش مرکزی شهر تهران). فصلنامه علوم اجتماعی، -(48)، 107-147. • طالب ولی اله، نرگس.(1399). بررسی تأثیر پراکندگی شهری بر ادراک شهروندان از میزان عدالت فضایی (مطالعه موردی: شهر شیراز)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، گرایش برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه گیلان، دانشکده معماری و هنر. • عمران‌زاده، بهزاد.(1394). تبیین عدالت فضایی در شهر آرمانی اسلام (مطالعه موردی: کلان شهر تهران)، رساله دکتری تخصصی جغرافیا، دانشگاه تهران، دانشکده جغرافیا. • عمید، ح.(1388). فرهنگ فارسی عمید، چاپ اول، انتشارات فرهنگ. • فرح زاد، مریم، رفیعیان، مجتبی، کامیابی، سعید و ارغان، عباس(1399)،سنجش ترجیحات حضوری زنان در عرصه های عمومی شهر تهران، فصلنامه آمایش محیط،13(51)، 23-42. • کیوی، ریمون، کامپنهود، لوک وان.(1386)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، انتشارات توتیا، چاپ سوم، تهران. • گرمسیری نژاد، سروش و خرم بخت، احمدعلی و موغلی، مرضیه.(1400). ارزیابی کیفیت فضاهای عمومی شهری بر مبنای دیدگاه جنسیتی (مطالعه موردی: شهر جدید عالیشهر)، مطالعات جامعه شناسی، 129-143. • معین، م.(1371). فرهنگ معین، جلد 2، چاپ هشتم. تهران. انتشارات امیرکبیر.
• Ceccato, V., & Nalla, M. K. (2020). Crime and fear in public places: Towards safe, inclusive and sustainable cities (p. 486). Taylor & Francis. • Gheaus, A. (2021). Ordeals, women and gender justice. Economics & Philosophy, 37(1), 8-22. • Goetz, (2007) “Gender Justice, Citizenship and Entitlements: Core Concepts, Central Debates and New Directions for Research,” in Gender Justice, Citizenship and Development, edited by Mukhopadhyay, M. and N. Singh (Ottawa and New Delhi: Zubaan, an imprint of Kali for Women and the International Development Research Centre (IDRC), https://www.unwomen.org/sites/default/files/Headquarters/Media/Publications/ • Khalid, N. S., Othman, R. N. R., & Marzukhi, M. A. (2020). Public Spaces And Gender: Testing The Relationship Of Spatial Configuration Of Street Networks. Planning Malaysia, 18. • Kumar, S., Tyagi, P., Saxena, S., & Badu, S. (2022). Right to equality and gender justice. Journal of Positive School Psychology, 4916-4925. • Maddrell, A., Beebeejaun, Y., Kmec, S., & Wingren, C. (2023). Cemeteries and crematoria, forgotten public space in multicultural Europe. An agenda for inclusion and citizenship. Area, 55(1), 125-133. • Mitchell, D. (2017) Peoples Park again: On the end and ends of public space. Environment and Planning A, 49(3), 503-518. Available from: https://doi.org/10.1177/0308518X15611557 • Okpokwasili, O. A. (2024). FEMINIST ETHICS: A FRAMEWORK FOR GENDER JUSTICE. Nnadiebube Journal of Gender Studies, 1(1). • Spain, D. (2014). Gender and urban space. Annual Review of Sociology, 40, 581-598. • Uluğ, Ö. M., Chayinska, M., & Tropp, L. R. (2023). Does witnessing gender discrimination predict womens collective action intentions for gender justice? Examining the moderating role of perceived female support. Journal of Community & Applied Social Psychology, 33(2), 501-518. • Upadhyay, A. K., Khandelwal, K., Iyengar, J., & Panda, G. (2023). Role of gender sensitisation training in combating gender-based bullying, inequality, and violence. Cogent Business & Management, 10(3), 2266615.