مقطع: دکتری تخصصی (PhD) سال: 1402
رشته: حقوق – حقوق کیفری و جرمشناسی
پدیدآور: مژگان نعمتی استاد راهنما: محمدجعفر حبیب زاده استاد مشاور: محمد فرجیها
دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده حقوق
بحران کرونا ثابت کرد که کاربست فناوری دادرسی از راه دور در کنار شیوه سنتّی آن، یک راهکار و حتی یک الزام است؛ زیرا دادرسی و تحقق عدالت و بهویژه اجرای عدالت کیفری در هیچ شرایطی قابل توقف نبوده و تأخیر بردار نیست. بر این اساس، پس از بحران کرونا بسیاری از نظامهای قضایی با تعریف پروژههای تحول دیجیتال، بهرهگیری از فناوریهای دادرسی از راه دور را بیش از پیش توسعه دادند. همگام با این توسعه در سطح جهان، قوه قضاییه ایران نیز، استفاده از ظرفیتهای فناورانه در نظام دادرسی کیفری را شتاب بخشید. نظرسنجیهای صورتگرفته در برخی کشورها نیز، حاکی از استقبال کنشگران قضایی برای تداوم دادرسی از طریق ویدئوکنفرانس در دوران پساکرونا است. اگرچه تأکید بر توسعه این شیوه دادرسی در دوران همهگیری کرونا بر پایه ضرورت حفظ سلامت عمومی قابلتوجیه بود؛ اما بدیهی است با فروکشکردن پاندمی و بلاموضوعشدن توجیه مذکور، تداوم الگوهای دادرسی بهکارگرفتهشده در دوران پساکرونا بدون بررسی اثرات و پیامدهای آن، با چالشهای جدی روبهرو خواهد بود. بهرغم آنکه امتیازات متعدّد کاربست فناوری ویدئوکنفرانس در دادرسی غیر قابل انکار است، ولی در مورد آثار و پیامدهای آن، مسائل چالشبرانگیزی قابل طرح است که تداوم کاربرد آن را با تأمل جدّی همراه میسازد؛ بهویژه آنکه در رویه قضایی ایران، اولویت برگزاری جلسات تحقیق و رسیدگی از طریق ویدئوکنفرانس با پروندههایی است که متهم آن در زندان به سر میبرد. به نظر میرسد اولویتیافتن پروندههای دارای زندانی بهعنوان اولین شاخص برای دادرسی الکترونیک، گویای غلبه یافتن دغدغههای سازمانی دستگاه قضا در کاهش هزینه اعزام و بدرقه زندانیان به دادسرا و دادگاه و کاهش مخاطرات امنیتی آن است. باید توجه داشت دادرسی الکترونیکی، در عین حال که میتواند کارایی، دسترسپذیری و سرعت رسیدگی را افزایش دهد، همزمان این پتانسیل را دارد که تشدید زمینههای بیعدالتی، کاهش کیفیت دادرسی و تضییع حقوق متهمان را در پی داشته باشد. این شیوه دادرسی به دلیل حذف نمادهای غیرکلامی از دادرسی، ناتوانی در انتقال بسترهای اجتماعی رفتارها و پدیدههای مجرمانه به بسترهای حقوقی، انسانیتزدایی از فرایند دادرسی، غلبه یافتن اهداف سازمانی و مدیریتی بر حقوق دفاعی متهمان، کاهش ظرفیت دفاع موثر برای آنان، دشواری در تعامل مؤثر متهمان با وکلای خود، تأثیرگذاری کلیشههای ذهنی دادرس در مورد متهمان و اتخاذ رویکرد سختگیرانهتر در تصمیمات قضایی، دسترسی متهمان به عدالت کیفری را با چالش مواجه میسازد. بر همین اساس، رساله حاضر با تمرکز بر برگزاری جلسات تحقیق و رسیدگی بهصورت الکترونیکی، این موضوع را از منظر دسترسی متهمان به عدالت و با رویکرد «حقوق کیفری شکلی» و «جامعهشناسی کیفری» مطالعه خواهد کرد. در این راستا، ابتدا مزایای بهرهگیری از دادرسی الکترونیکی و نقش آن در بهبود دسترسی متهمان به عدالت بررسی میگردد و سپس چالشهایی که ممکن است در اثر الکترونیکی شدن جلسات تحقیق و رسیدگی، متهمان در دستیابی به حقوق دفاعی خود و جریان عادلانه دادرسی با آن مواجه گردند، شناسایی خواهد شد. از سوی دیگر، با توجه به اهمیت دسترسی متهمان به نتیجه عادلانه و در مقام شناسایی نقش دادرسی الکترونیکی در نوع و شدت تصمیمات قضایی در حق متهمان، برخی آرای صادرشده از دادسرا و دادگاه کیفری در جریان دادرسی الکترونیکی و حضوری مقایسه میگردد. تأکید این رساله بر آن است تا بر پایه شناخت جامع از مزایا و چالشهای دادرسی الکترونیکی در ابعاد ماهوی و شکلی دسترسی متهمان به عدالت، آسیبشناسی وضعیت نظام قضایی کشور و بهرهگیری از تجارب کشورهای پیشرو در این عرصه، برای دادرسی الکترونیکی در ایران الگویی ارائه نماید که در تضمین دستیابی متهمان به عدالت کیفری مؤثر باشد. در این پژوهش، اطّلاعات با تجزیه و تحلیل اسناد و مدارک، مصاحبه گروهی، مصاحبه نیمهساختاریافته و مشاهده غیرمشارکتی به دست خواهد آمد.
رسیدگی از راه دور / Remote Proceeding , دادگاه برخط / Online Court , دسترسی به عدالت / access to justice , حقوق متهم / rights of the accused , انسانیتزدایی / dehumanization , تحول دیجیتال / Digital Transformation
1) ابهری، حمید، 1397، “ابلاغ الکترونیکی اوراق قضایی؛ مزایا و معایب”، نشریه مطالعات حقوق خصوصی، 48 (3). 2) اسمعیلی، اکبر، پورقهرمانی، بابک، 1398، “چالشهای فراروی دادرسی الکترونیک در ایران”، فصلنامه دیدگاههای حقوق قضایی، 24(87). 3) پورمجرب، گل آرا، 1400، دادرسی الکترونیک: بررسی سازوکار رسیدگی قضایی از طریق ویدئوکنفرانس، گزارش پژوهشی، پژوهشکده آمار و فناوری اطلاعات، پژوهشگاه قوه قضاییه. 4) جعفری، حمیدرضا و همکاران، 1393، “بررسی تأثیر کیفیت خدمات الکترونیک قضایی بر رضایتمندی شهروندان”، پژوهشهای مدیریت عمومی، 7 (24). 5) حسنپور، فرزانه، 1393، بایستهها و چالشهای دادرسی کیفری الکترونیکی در پرتو لایحه جدید آیین دادرسی کیفری، پایاننامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی دکتر عبدالرضا جوان جعفری بجنوردی، دانشگاه فردوسی مشهد. 6) زاده حسین علیائی، زهرا، 1396، بررسی دادرسی الکترونیکی در نظام کیفری ایران، تهران، نشر مجد. 7) گیواندی، سارتور، برتینگ، کارل، 1399، کاربردهای قضایی هوش مصنوعی، ترجمه مهرنوش ابوذری و سعید شفیعی، تهران، نشر میزان. 8) معصومی، مالک، 1396، بررسی تطبیقی حقوق و سیاست دادرسی کیفری الکترونیکی با نگاهی به ادله اثبات آن در حقوق ایران و ایالات متحده امریکا، پایاننامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی دکتر مجتبی جانیپور، دانشگاه گیلان. 9) مهرافشان، علیرضا، 1393، ” رسیدگی به اتهام از طریق ویدئوکنفرانس”، مجله مطالعات حقوقی، 6 (4). 10) الهیاری نیک، احمد، شعباننیا، مهدی، 1399، “تأثیر دفاتر خدمات الکترونیک قضایی بر کاهش اطاله دادرسی”، فصلنامه تعالی حقوق، شماره 8. 11) یوسفی، یحیی، هاشمی، سیدرضا، 1393، “تأثیر کاربرد فناوری اطلاعات بر بهرهوری نظام قضایی (مطالعه موردی: دادگستری کل استان کرمانشاه)”، نشریه پژوهش و توسعه فناوری، 3 (6).
12) Anderson, Monica & Kumar, Madhumitha, 2019, Digital Divide Persist Even as Lower-Income Americans Make Gains in Tech Adoption (Report), Pew Research Center, Available at: https://www.pewresearch.org/fact-tank/2019/05/07/digital-divide-persists-even-as-lowerincome-americans-make-gains-in-tech-adoption/. 13) Anderson, Monica & Perrin, Andrew, 2019, Disabled Americans are Less Likely to Use Technology (Report), Pew Research Center, Available at: https://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/04/07/disabled-americans-are-lesslikely-to-use-technology/ 14) Ariturk, Deniz, Crozier, William E. & Garrett, Brandon L., 2020, “Virtual Criminal Courts”, University of Chicago Law Review Online, 57. 15) Bannon, Alicia and Adelstein, Janna, 2020, “The Impact of Video Proceedings on Fairness and Access to Justice in Court”, Brennan Center for Justice, New York University School of Law. 16) Benninger, Taylor et al., 2021, “Virtual Justice? A National Study Analyzing the Transition to Remote Criminal Court”, The Stanford Criminal Justice Center. Available at: https://www-cdn.law.stanford.edu/wp-content/uploads/2021/08/Virtual-Justice-Final-Aug-2021.pdf 17) Department of Justice [Ireland], 2021, Action Plan 2021: Strategic Priorities & Initiatives. Available at: https://www.gov.ie/en/publication/da0c1-department-of-justice-action-plan-2021-mid-year-progress-report/. 18) Department of Justice and Attorney General [Queensland], Strategic Plan 2018-2022. Available at: https://www.justice.qld.gov.au/__data/assets/pdf_file/0008/573317/djag-strategic-plan-2018-22.pdf. 19) Diamond, Shari Seidman et al., 2010, “Efficiency and Cost: The Impact of Videoconferenced Hearings on Bail Decisions”, Journal of Criminal Law and Criminology, 100 (3). 20) Eagly, Ingrid V., 2015, “Remote Adjudication in Immigration”, Northwestern University Law Review, 109 (4). 21) European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ), 2016, Guidelines on how to drive change towards Cyberjustice. Available at: https://rm.coe.int/16807482de#_Toc462148789. 22) European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ), 2021, Guidelines on Electronic Court Filing (E-Filing) and Digitalisation of Courts. Available at: https://rm.coe.int/cepej-2021-15-en-e-filing-guidelines-digitalisation-courts/1680a4cf87. 23) European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ), 2021, Guidelines on Videoconferencing in Judicial Proceedings. Available at: https://rm.coe.int/cepej-2021-4-guidelines-videoconference-en/1680a2c2f4. 24) Gourdet, Camille et al., 2020, Court Appearances in Criminal Proceedings through Telepresence (Report), the U.S. Department of Justice, National Institute of Justice (NIJ). 25) Greacen, John, 2017, Remote Appearances of Parties, Attorneys, and Witnesses (Report), Self-Represented Litigation Network. Available at: https://www.srln.org/node/1269/report-remote-appearances-parties-attorneys-and-witness-review-current-court-rules-practices 26) Inter-American Development Bank, 2020, Digital Technologies for Better Justice: A Toolkit for Action. Available at: https://publications.iadb.org/publications/english/document/Digital-Technologies-for-Better-Justice-A-Toolkit-for-Action.pdf 27) Kenniston, Carolyn W., 2015, “You May Now ‘Call’ Your Next Witness: Allowing Adult Rape Victims to Testify via Two-Way Video Conferencing Systems”, High Technology Law, 16(1). 28) Lynch, Brian L., 2015, “Access to Legal Services in Rural Areas of the Northern Rockies: A Recommendation for Town Legal Centers”, Indiana Law Journal, 90(4). 29) Perrin, Andrew & Turner, Erica, 2019, Smartphones Help Blacks, Hispanics Bridge Some – But Not All – Digital Gaps with Whites (Report), Pew Research Center, Available at: https://www.pewresearch.org/facttank/2019/08/20/smartphones-help-blacks-hispanics-bridge-some-but-not-all-digital-gaps-with-whites/. 30) Perrin, Andrew, 2019, Digital Gap between Rural and Nonrural America Persists (Report), Pew Research Center, Available at: https://www.pewresearch.org/fact-tank/2019/05/31/digital-gap-between-rural-and-nonrural-america-persists/. 31) Prescott, James J., 2017, “Improving Access to Justice in State Courts with Platform Technology”, Vanderbilt Law Review, 70(6). 32) Sanders, Anne, 2021, “Video-Hearings in Europe Before, During and After the COVID-19 Pandemic”, International Journal for Court Administration, 12(2). 33) Stepanov, Oleg, et al., 2019, “Conceptual Legal Viewpoints on the Exercise of Criminal Jurisdiction in the Context of Digitalization”, Journal of Advanced Research in Law and Economics, 5(43). 34) The European Bank for Reconstruction and Development (EBRD), 2020, From Digitisation to Digital Transformation: A Case for Online Courts in Commercial Disputes?. Available at: https://app.glueup.com/resources/protected/organization/1136/event/27964/99358ddf-99c4-4026-b5c7-21c882fddfbc.pdf. 35) The Ministry of Attorney General (British Columbia), 2018, Court Digital Transformation Strategy 2019-23. Available at: https://www2.gov.bc.ca/assets/gov/law-crime-and-justice/about-bc-justice-system/justice-reform-initiatives/digital-transformation-strategy-bc-courts.pdf 36) The National Center for State Courts (NCSC – USA), 2021, Remote Hearings and Access to Justice: During Covid-19 and Beyond. Available at: https://www.ncsc.org/__data/assets/pdf_file/0018/40365/RRT-Technology-ATJ-Remote-Hearings-Guide.pdf 37) The Police Foundation and CGI [United Kingdom], 2017, Reforming Justice for the Digital Age. Available at: https://www.police-foundation.org.uk/project/reforming-justice-for-the-digital-age/. 38) The United Nations Development Programme (UNDP), 2021, Emerging Technologies and Judicial Integrity: Toolkit for Judges. Available at: https://www.undp.org/publications/emerging-technologies-and-judicial-integrity-toolkit-judges 39) The United Nations Institute for Training and Research (UNITAR), 2020, Remote Hearing Toolkit. Available at: https://www.unitar.org/learning-solutions/publications/remote-hearing-toolkit 40) The United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC), 2020, Guidance Note on Ensuring Access to Justice in the Context of COVID-19. Available at: https://www.unodc.org/documents/Advocacy-Section/Ensuring_Access_to_Justice_in_the_Context_of_COVID-191.pdf 41) The Scottish Courts and Tribunals [Scotland], 2018, Digital Strategy – 2018-2023. Available at: https://www.scotcourts.gov.uk/docs/default-source/aboutscs/reports-and-data/reports-data/scts-digital-strategy—final.pdf?sfvrsn=4. 42) Turner, Jenia I, 2021, “Remote Criminal Justice”, Texas Tech Law Review, 53(2). 43) United Nations Development Programme (UNDP), 2021, Emerging Technologies and Judicial Integrity: Toolkit for Judges. Available at: https://www.undp.org/publications/emerging-technologies-and-judicial-integrity-toolkit-judges . 44) Vogels, Emily A. & Anderson, Monica, 2019, Americans and Digital Knowledge (Report), Pew Research Center, Available at: https://www.pewresearch.org/internet/2019/10/09/americans-and-digital-knowledge/ 45) Walsh, Frank M. & Walsh. Edward M., 2008, “Effective Processing or Assembly-Line Justice? The Use of Teleconferencing in Asylum Removal Hearings”, Georgetown Immigration Law Journal, 22(2).