مقطع: دکتری تخصصی (PhD) سال: 1402
رشته: حقوق – حقوق جزا و جرمشناسی
پدیدآور: محمدباقر حسنوند استاد راهنما: عباس منصور آبادی استاد مشاور: محمود میرخلیلی ؛ محمد جواد فتحی
دانشگاه تهران، پردیس فارابی – دانشکده حقوق
نهاد توبه یکی از مهمترین نهادهای کیفر زدا در قوانین اسلامی است که از مجرای شرع به قانون مجازات اسلامی 1392 نیز واردشده است. این نهاد مبتنی بر رویکرد کلی مقنن در اسلامی نمودن قوانین ناشی از التزام به ِ قانون اساسی است و بر اساس قانون مجازات اسلامی 1392 از علل سقوط مجازات با گستره فراگیر است که قلمرو آن جرائم موجب حد و تعزیری درجه 6 تا 8 را در برمیگیرد و در سایر جرائم تعزیری نیز موجبات تخفیف مجازاتها را فراهم میآورد. اما موضوع کم و کیف اجرای این نهاد در محاکم است. به نظر میرسد به دلایل مختلف آنچنانکه انتظار میرود این نهاد در مقام عمل مورداستفاده قرار نمیگیرد و نتایج آن عینیت پیدا نمیکند. حال در این پژوهش بر آن هستیم تا موضوع را در بستر اجراء و در محاکم قضایی مورد مداقه قرار دهیم تا چالشهای پیش روی دادرسان و بزهکاران برای توسل به این نهاد شناخته شوند. باتوجه به اهداف و زمینه های پژوهش روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش روش تحقیق کیفی بر مبنای روش گراندد تئوری (تحلیل زمینه ای) است و در این راستا با دادرسان دستگاه قضایی مصاحبههایی انجامشده است و متن مصاحبهها نیز از طریق نرمافزار مکس کیودا مورد تحلیل و بررسیشده است. نتایج پژوهش بیانگر این امر است که علیرغم اینکه نهاد توبه بهعنوان یک راهکار مفید کیفر زدایی در قانون ما وجود دارد ولی در عمل بهندرت موردتوجه قضات قرارگرفته است و حتی در بسیاری موارد قضات پس از چندین سال حتی یک مورد از این قاعده استفاده نکردهاند. مهمترین مواردی که موجب عدم استقبال از این نهاد شده است بدین شرح است: رسوخ روحیه مجازات گرایی در افکار عمومی قضات و شهروندان، ابهام در خصوص مفهوم و شرایط توبه بهواسطه درونی و ذهنی بودن آن و عدم وجود ملاکهای عینی برای احراز و اثبات توبه نزد محاکم، تراکم پروندهها در محاکم قضایی، سیاستهای آمار گرایی، فقدان سازمان یا نهاد کارآمد جهت تسهیل اجرای توبه، تأثیر افکار عمومی و رسانهها بر فرایند عدالت کیفری و … . استفاده مناسب از ظرفیتهای رسانه جهت آموزش مخاطبان حقوق کیفری و آموزش قضات، نهادینه کردن ارزشهای فرهنگی و هنجارهای اجتماعی در افراد جامعه نیز از راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت توبه است.
نهاد توبه / Institution of Repentance , نظام عدالت کیفری / criminal justice system , قضات محاکم / court judges , احراز توبه / verification of repentance , گرداند تئوری / grounded theory , آمارگرایی / statism
فصل اول: کلیات پژوهش 1 1-1-مقدمه 2 2-1- بیان مسئله 5 3-1- سؤالات و فرضیههای پژوهش 7 4-1- اهداف پژوهش 9 5-1- اهمیت پژوهش 10 6-1- پیشینه موضوع 11 8-1- جنبههای ابتکاری پژوهش 15 9-1- ساماندهی پژوهش 16 فصل دوم: ادبیات نظری پژوهش 17 1-2- مفهوم شناسی 19 1-1-2- مفهوم و ماهیت توبه 19 2-1-2-حقیقت توبه 20 3-1-2- اهمیت توبه 21 2-2-شرایط و ارکان تحقق توبه 24 1-2-2-ارکان توبه 24 2-2-2- توبه و حقوق بزه دیده 29 3-2-2-اشتراط عمل صالح در تحقق توبه 32 4-2-2-توبه و مرور زمان 35 5-2-2-تبعض توبه 36 3-2-منابع شرعی توبه 39 1-3-2-آیات 39 2-3-2-روایات 40 3-3-2- اجماع 42 4-3-2-عقل 42 4-2-احراز توبه 43 1-4-2-اکتفا به اظهار لفظی توبه 44 2-4-2-عدم اکتفاء به اظهار لفظی توبه 45 5-2-آثار توبه و ماهیت تصمیم دادگاه در مورد توبه 47 6-2-پذیرش توبه در دادسرا 50 7-2- توبه و برخی نظریات جرمشناسی 59 1-7-2-توبه و نظریه برچسبزنی 60 2-7-2-توبه و پیشگیری از جرم 62 3-7-2-توبه و باز اجتماعی کردن مجرم 62 4-7-2-توبه و پارادایم عدالت ترمیمی 63 فصل سوم: روششناسی پژوهش 66 1-3-مقدمه 67 2-3-مفهوم شناسی 67 1-2-3-مفهوم روش تحقیق 67 2-2-3- مفهوم پژوهش کیفی 69 3-3-3 مفهوم نظریه زمینهای (گراندد تئوری) 72 3-3- ارکان یا مراحل نظریه زمینهای 73 4-3-جامعه موردمطالعه 75 5-3-روش نمونهگیری 76 6-3-انواع نمونهگیری 78 7-3- نمونهگیری نظری در نظریه زمینهای 80 8-3- حجم نمونه و روش محاسبه 81 9-3- ابزار گردآوری داده 81 10-3- روش تجزیهوتحلیل دادهها 87 11-3-مراحل کدگذاری 91 1-11-3-کدگذاری باز 96 2-11-3- کدگذاری محوری 97 3-11-3- کدگذاری انتخابی 98 12-3- روایی و پایایی 98 فصل چهارم: یافتههای پژوهش 103 1-4-مقدمه 105 2-4-توصیف دموگرافیک نمونههای پژوهش 106 3-4-تحلیل دادههای کیفی پژوهش 111 4-4-تحلیل دادههای کمی پژوهش 114 1-4-4-شاخصهای توصیفی متغیرهای پژوهش 132 2-4-4-تحلیل دادهها متناسب با سؤالها و فرضیههای پژوهش 142 1-2-4-4- میزان استفاده از توبه 142 2-2-4-4- علل عدم استفاده از نهاد توبه 144 3-2-4-4-راهکارهای بهبود وضعیت توبه 146 3-4-4-تحلیل استنباطی دادههای پژوهش 148 فصل پنجم: نتیجهگیری و پیشنهادها 155 1-5-مقدمه 157 2-5-تحلیل بر اساس مبانی نظری، سؤالها و فرضیههای پژوهش 158 3-5-پیشنهاد 158 منابع و مآخذ 161 منابع فارسی 161 1.کتاب 161 مقالات 163 منابع عربی 166
منابع و مآخذ منابع فارسی 1.کتاب 2.قرآن کریم 3.نهجالبلاغه 4.آشوری، محمد (1400)، آیین دادرسی کیفری، ج اول، تهران: انتشارات سمت. 5.الهام، غلامحسین و برهانی، محسن (1400)، درآمدی بر حقوق جزای عمومی، ج دوم، تهران: نشر میزان. 6.اردبیلی، محمدعلی (1400)، حقوق جزای عمومی، تهران: نشر میزان. 7.انسلم استراوس و جولیت کربین(8931)، مبانی پژوهش کیفی، تهران، نشرنی 8.تبریزی، جواد بن علی (1414ه ق)، أسس القضاء و الشهاده، چ اول، قم: دفتر مؤلف. 9.جعفری، مجتبی (1398)، جامعهشناسی حقوق کیفری، تهران، نشر میزان. 10.جوان جعفری بجنوردی، عبدالرضا و ساداتی، سید محمدجواد (1394)، ماهیت فلسفی و جامعهشناختی کیفر، تهران: نشر میزان. 11.جولیان. وی. رابرتز و همکاران (1392)، عوامگرایی کیفری و افکار عمومی، ترجمه: زینب باقری نژاد و همکاران، تهران: نشر میزان. 12.خان محمدی، محسن (1397)، توبه در نظم حقوقی کنونی، تهران: انتشارات غنچه. 13.خالقی، علی(1400)، آیین دادرسی کیفری، جلد اول، تهران: انتشارات شهر دانش. 14.خمینی(ره) ،سید روح الله، 1392، تحریر الوسیله، مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی. 15.خاکی،غلامرض(7931)،روش تحقیق ،تهران،نشر فوژان. 16.دانایی فرد،حسن و امامی سید مجتبی (6813)،استراتژی های پژوهش کیفی، اندیشه مدیریت، سال اول شماره دوم. 17.دلاور،علی(5831)،روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی،تهران، نشر ویرایش. 18.رزمان، علی (1396)، رسیدگیهای جزایی در نظام رسانهای شدن، تهران: انتشارات قانون یار. 19.زینالی، امیر حمزه و بهرامی یاسی کند، لیمن (1396)، جامعهشناسی مجازات: بومیسازی 20.سفیری،خدیجه(8831)، روش تحقیق کیفی، تهران،برایند پویش 21.ضمانت اجراهای کیفری در حقوق ایران با تأکید بر مجازاتهای جامعه مدار، چ اول، تهران: انتشارات خرسندی. 22.زراعت، عباس (1394)، آیین دادرسی کیفری،جلد اول، تهران، میزان. 23.زراعت، عباس، 1392، شرح مختصر قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، تهران، ققنوس 24.ساروخانی، باقر (1385)، روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، ج اول، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 24.شمس ناتری،محمدابراهیم و دیگران (1395)، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی، تهران: نشر میزان. 26.شیری، عباس (1397)، عدالت ترمیمی، تهران: نشر میزان. 27.شیری، عباس (1392)، سقوط مجازات در حقوق کیفری اسلام و ایران، چ اول، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی شهید بهشتی. 28.شیری، عباس، 1397، عدالت ترمیمی، تهران، میزان. 29.صادقی، ولی اله (1397)، کیفر زدایی در ایران، چ اول، تهران: انتشارات مجد. 30.طباطبایی، محمدحسین (1391)، تفسیر المیزان، قم: انتشارات دار الفکر. 31.طهماسبی، جواد (1398)، آیین دادرسی کیفری، ج اول، تهران: نشر میزان. 32.فرهی، بابک (1393)، بایستههای آیین دادرسی کیفری، تهران: انتشارات نوین اندیشه. 33.عباسی، مصطفی، 1382، افقهای نوین عدالت ترمیمی، میانجیگری کیفری، چاپ اول، تهران، دانشور. 34.غلامی، حسین (1391)، عدالت ترمیمی، تهران: انتشارات سمت. 35.کلینی، محمد بن یعقوب، 1386، اصول کافی، ترجمه و شرح سید مهدی آیتاللهی، چاپ اول، تهران، جهانآرا. 36.کوشکی، غلام حسن (1400)، آیین دادرسی کیفری، ج نخست، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی. 37.گال و همکاران،(3831) روش تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی،ترجمه زهره خسروی و دیگران، تهران، انتشارات سمت 38.گلدوست جویباری، رجب (1399)، آیین دادرسی کیفری، تهران: انتشارات جنگل. 39.منصورآبادی، عباس و فروغی، فضلالله (1396)، آیین دادرسی کیفری، ج اول، چ اول، تهران : نشر میزان. 40.منصورآبادی، عباس (1396/1397/ 1399)، حقوق جزای عمومی 1، 2 و 3، چ اول، تهران: نشر میزان. 41.منصورآبادی، عباس (1395)، کلیات حقوق جزا، چ اول، تهران: نشر میزان. 42.میر محمدصادقی، حسین (1398)، جرائم علیه امنیت و آسایش، تهران: نشر میزان. 43.میرمحمد صادقی، حسین (1398)، جرائم علیه اموال، تهران: نشر میزان. 44.مصدق، محمد (1392)، شرح قانون مجازات اسلامی، تهران: انتشارات جنگل. 45.موسوی مجاب، سید درید و دیگران (1399)، جستارهایی در جامعهشناسی کیفری، چ اول، تهران: انتشارات مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه. 46.ناجی زواره، مرتضی (1394)، آشنایی با آیین دادرسی کیفری، تهران: انتشارات خرسندی. مقالات 47.اکبر علیوردی نیا، شرمساری باز پذیر کننده بهمثابه راهبرد فرهنگی در کنترل جرم، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی،1393 48.اکبری مسعود و قناد، فاطمه و غفاری چراتی، صالح، چالشهای نظری و عملی نهاد توبه در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، فصلنامه مدرس حقوق کیفری و جرمشناسی، دوره 1، شماره 1، 1400. 49.امیری، مهدی (1400)، «تحلیل قضایی از تشریفات شکلی توبه در مراحل دادرسی کیفری»، فصلنامه مطالعات حقوق بشر اسلامی، سال 10، ش 21. 50.پور سعید، رامین و دیگران (1398)، «توبه از کیفر زدایی و باز اجتماعی کردن بزهکار تا تقابل با حقوق بزه دیده»، ماهنامه آفاق علوم انسانی، سال 3، ش 28. 51.توجهی، عبدالعلی، 1387، اصلاح ذات البین و نظریه عدالت ترمیمی، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره 12، ص 193. 52.حاجی ده آبادی، احمد و رجبی، احمد (1394)، «تأملی بر مقررات توبه در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392»، پژوهشگاه علوم انسانی سال 12، ش 46. 53.حسین نژاد، سید مجتبی (1397)، «تأملی در عدم سقوط حد بهواسطه توبه زانی پس از قیام بینه»، فصلنامه پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی سال 14، ش 2 (پیاپی 51). 54.حسینی،سید علی،توبه و سقوط کیفر،فصلنامه پژوهش دانشگاه امام صادق(ع)،1374 55.حیدری، الهام (1395)، «معامله اتهام در حقوق کامن لا و نهادهای نزدیک به آن در دادرسی کیفری ایران»، مطالعات حقوق کیفری و جرمشناسی، دوره 3، ش 1 (پیاپی 6). 56.رضایی، محمد جلیل و دیگران (1398)، «نگاه تحلیلی به نقش توبه در حدود و تعزیرات بر اساس فقه و قانون مجازات اسلامی 1392»، مجله مبانی فقهی حقوق اسلامی ش 1 (پیاپی 23). 57.زراعت، عباس (1386)، «توبه عذر معاف کننده یا عامل سقوط مجازات»، مجله مطالعات اسلامی، ش 77. 58.زجاجی، حمیدرضا و مالمیر، محمود، موقعیت توبه در نظام حقوقی کیفر تعزیرات، فصلنامه جستارهای فقهی و اصولی، سال پنجم، شماره 14، 1398. 59.داوریار، محمدعلی (1384)، «توبه و سقوط مجازاتها»، مجله مطشالعات اسلامی، ش 67. 60.صابر، محمود و رفیع زاده، علی (1394)، «مقررات ماهوی و شکلی توبه در نظام قانونگذاری کیفری ایران»، نشریه دیدگاههای حقوق قضایی، ش 71. 61.صادقی، محمدهادی (1392)، «نقش توبه در حدود و تعزیرات»، پژوهشنامه حقوق کیفری، ش 4. 62.طاهری، حبیبالله (1389)، «نقش توبه در اسقاط حدود»، پژوهشهای فقهی ش 6. 63.عبداللهی، افشین (1398)، «کیفیت احراز توبه بامطالعه موردی آرای دادگاهها»، نشریه آموزههای حقوق کیفری، ش 18. 64.علیوردی نیا، اکبر (1393)، «شرمساری باز پذیر کننده بهمثابه راهبرد فرهنگی در کنترل جرم»، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی 10. 65.غلامی ، حسین، شرم و پیشگیری از تکرار جرم، فصلنامه مطالعات پیشگیری از جرم،1387 66.فضایلی،محمدحسین،مبانی کلامی و فقهی توبه در حقوق کیفری اسلام،دیدگاههای حقوق قضایی،1396 67.کریمی، فاطمه (1399)، «بررسی تأثیر نهاد توبه مقرر در قانون بر حفظ نظم و امنیت جامعه از منظر جامعهشناسی کیفری»، فصلنامه رهیافتهای نوین در مطالعات اسلامی، ش 3. 68.کیان ارثی، نیما و دیگران (1400)، «معامله اتهام در نظام کیفری آمریکا: مبانی، چالشها و راهکارها»، مجله مطالعات فقه اقتصادی، ش 3. 69.مرادی، فرزانه و دیگران (1391)، «معاملهی اتهامی در فرآیند دادرسی کیفری با تأکید بر نظام حقوقی ایران»، فصلنامه تحقیقات حقوقی بینالمللی، دوره 4، ش 14 (پیاپی 14). 70.مرعشی،سید محمدحسن،توبه و نقش آن در سقوط مجازات از دیدگاه حقوق جزای اسلامی ،فصلنامه دانشکدهی علوم قضایی،1375 71.ولی زاده، مهدی (1397)، «عفو و توبه بهعنوان آسیبهای وارد بر قطعیت اجرای کیفر در نظام حقوقی ایران»، نشریه پژوهشهای حقوقی قانون یار ش 2 منابع عربی 1.ابن ابی فراس، ورام، مجموعه ورام، 14010 ق، جلد 2، قم، مکتبه الفقیه. 2.ابن بابویه قمی، محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق) ، 1364، ثواب الاعمال، قم، شریف رضی. 3.مجلسی، محمد باقر، 1404 قمری، بحارالانوار، جلد 110، قم، موسسه الوفا. 4.نوری، حسین، 1408 قمری، مستدرک الوسائل، جلد 18، قم، موسسه آل البیت (ع).